Kara Koyunlular dönemine ait efsanevi "Üç Kümbetler" Erciş'te bulundu

Doğu Anadolu ve Erciş tarihinin parlak dönemlerinden olan Kara Koyunlu Türkmen Devletinin (1348 – 1468) kuruluşundan yaklaşık 130 yıl önce, Orta Asya’nın doğusunda yer alan Gaz-Kurd bölgesinden, Türe Beg önderliğinde 30 bin çadırla göç ederek, Erciş merkez olmak üzere, Van, Erzurum, Ahlat, Bitlis, Adilcevaz, Hınıs, Muş, Eleşkirt ve Doğubayazıt yörelerine yerleşen Kara Koyunlu aşiretleri, İlhanlılar idaresi altında kaldıktan sonra 1348 yılından itibaren başkenti Erciş olan ve sınırları batıda Fırat Nehri, Doğuda İran Horasan’ı, kuzeyde Kafkas Dağları, güneyde ise Basra Körfezine uzanan 1,5 milyon kilometrekarelik topraklara hakim olmuşlardı.

Başlangıcından itibaren Erciş’i kendilerine yurt tutan Kara Koyunlular, 3 kez Timurlular ordusu tarafından yurtları olan Erciş’in işgal edilmesine rağmen, ısrarla Erciş’i terk etmemiş, her defasında düşmanlarını uzaklaştırarak yeniden Erciş’e hâkim olmuşlardır. Gerek Kara Koyunlular döneminde, gerekse sonraki devirlerde Kara Koyunlular hakkında eser veya yazı kaleme alan Arap, İran ve Osmanlı vaka nüvisler, Erciş için Kara Koyunluların ata yurdu, ifadesini kullanmışlardır. Bu müellifler arasında, Abdullah Mahmud Nişapuri, Şükrullah, İbn-i Aca, Yeşbek, Ebu bekr-i Tihrani ve Hafız Ebru’yu sayabiliriz.

Şartlar ne olursa olsun Erciş’i terk etmeyen Kara Koyunlu Türkmenleri, Erciş Kalesi dışında da birçok yerleşim yeri kurarak yöreyi abad etmişlerdir. Erciş Kalesi dışında; Örene Çayı yakınındaki Keklik Deresi civarında büyük bir mahalle kurulmuştur. Burası günümüzde Seyit Mehmet Mezarlığı olarak bilinmekte, çok sayıda tarihi mezar bulunmaktadır.

Van Yolu Mahallesi Kadem Paşa Hatun Kümbeti çevresinde de büyük bir yerleşim alanı kuran Kara Koyunlular, günümüze sağlam bir şekilde ulaşabilen anıt mezar kurmuşlardır. Yerleşim alanı çevresinde 30 yıl öncesine kadar yaklaşık 20 dönüm kadar olan ve içinde çok sayıda şahideli sandukalı Selçuklu-Kara Koyunlu tarzında mezarların bulunduğu genişçe bir kabristan bulunmaktaydı.

Diğer bir önemli Kara Koyunlu yerleşimi de, Erciş’e bağlı Zortul (Çatakdibi) köyü yakınlarında bulunan ve Kara Yusuf Kümbeti olarak bilinen fakat kitabesi imha edildiğinden dolayı Bayram Hoca’ya ait olabileceği değerlendirilen anıt mezarın yakınındaki çok geniş sahaya yayılan tarihi mezarlıktır. Ne yazık ki bu tarihi mezarlıkta ilgisizlik ve kaçak defineciler tarafından tahrip edildiğinden yok olmak üzeredir. Zortul Kara Koyunlu kümbeti de 2011 Erciş depreminde ağır hasar görerek yıkılmış, maalesef, bu 6 asırlık Türk-İslam tarihine ait kıymetli kümbetin restoresine halen geçilmemiştir.

Bunun haricinde, Van Gölü suları altında kalan Erciş Kalesi yakınındaki Kara Koyunluların meşhur hükümdarı Kara Yusuf Beg tarafından yaptırılan ve kendi adını taşıyan zaviyesindeki kümbette, göl suları altında kalarak tarihe karışmıştır. 1975 yılına kadar kale içerisinde kısmen sağlam kalan 600 yıllık Kara Yusuf Camisi ve kalenin bazı surları, çevresindeki insanların bilinçsizce taşlarını ev yapımı için kullanmaları sonucu tamamen tahrip olmuştur. Kale ile Çelebibağı beldesi arasında bir tepe üzerinde kurulu Selçuklu-Kara Koyunlu dönemine ait yüzlerce tarihi mezar günümüze ulaşabilmiştir.   

Kara Koyunlular, bütün yerleşim alanlarına muhakkak birer kümbet inşa ediyorlar ve bu kümbet çevresinde de haliyle mezarlık oluşmaya başlıyordu. Erciş’in Gözütok (Papişgin) köyünde de Kara Koyunlulara ait büyük bir mezarlık olduğu biliniyor, fakat mezarlık zaman içerisinde büyük ölçüde tahrip olduğundan incelenmeye değer bulunmuyordu.

Gözütok tarihi mezarlığını inceleyen Ercişli Araştırmacı Yazar Selahattin Koşar ve Gazeteci Nihat Çavuşoğlu mezarlık içerisinde, eski Erciş efsanelerinde de adı geçen “Üç Kümbetlere” ait kalıntıları keşfederler. Kara Koyunlulara ait eski bir eserde de, adı geçen Üç Kümbetlerin, Erciş Kalesi yakınında Van Gölü suları altında kalmış olabileceğini veya Tebriz civarlarında bulunabileceğine ihtimal verdiğimizden bu haber bizim için büyük sürpriz oldu ve hemen 30.08.2013 günü Gözütok köyüne gittik. Köyün kuzey istikametinde, oldukça geniş bir alana yayılan mezarlık büyük ölçüde harap halde ve dağınık vaziyetteydi. Üç Kümbetlere ait kalıntılar toprak birer tümsek halinde, mesafeleri 8–9 metre aralıklar halinde ve üçgen durumundaydı. Kümbetlerin konuş şekli, Erzurum’daki Üç Kümbetler ile büyük benzerlik göstermekteydi.

Üç kümbetlerin kuzey istikametinde Kara Koyunluların yaylakları olan Aladağlar silsilesi, doğu istikametinde Zilan Çayı ve Derimevi (Cergeşin) köyü ile tarihi köprüye ait kalıntılar mevcuttur. Osmanlı kayıtlarında Çerkeşin Köprüsü olarak geçen tarihi köprüye ait ayaklar sağlam durumdadır. Bu köprünün, günümüzden 600 – 700 yıl önce kurulan Gözütok köyündeki Kara Koyunlulara ait tarihi yerleşim alanı ile ilgili olma ihtimali oldukça yüksektir.

Kümbetlere hükümdarlarını ve mümtaz şahsiyetlerini defneden Kara Koyunlular, Üç Kümbetlerde de tarihe mal olmuş şahsiyetlerini defnetmiş olması muhtemeldir. Yöre halkı arasında; kaçak bir definecinin kümbetlerde define ararken bir gece rüyasına gelen şahıs tarafından “Ben Cihan şah’ım beni rahatsız etme”, dediği ve bu rüyanın iki defa tekrarlandığı, akabinde definecinin felç geçirdiği, anlatılmaktadır.

Kara Koyunlu devletinin en parlak döneminin hükümdarı olarak bilinen Cihan Şah’ın, Bingöl yakınlarında, Ak Koyunlu Uzun Hasan ile yaptığı savaştan dönerken, 11 Kasım 1467 tarihinde Bingöl-Erzurum arasındaki bir mevkide istirahat halinde yapılan baskın sonucu öldürüldükten sonra cesedinin ata yurdu Erciş’e getirilerek atalarının mezarlarının yanına defnedildiği tarihçilerin ortak kanaatidir. Tarihçi Tihrani’ye göre de; Cihan Şah’ın başı gövdesinden ayrıldıktan sonra Erciş’e götürülmüş, gövdesi ise Tebriz’de yaptırdığı Muzafferiye İmarathanesinde gömülmüştür. 

Üç Kümbetlerde medfun bulunan şahıslardan birinin Cihan Şah olması kesin olarak kanıtlanıyor. Osmanlı dönemine ait bir Van salnamesinde Kara Yusuf’un Erciş Kalesi yakınında kendi yaptırdığı zaviyesinde defnedildiği belirtiliyor. Bayram Hoca’nın Zortul kümbetinde olma ihtimali de yüksek. Geriye İskender Beg, Kara Mehmed ve büyük ataları Türe Beg kalıyor. Türe Beg ile Kara Koyunlu devletinin kurucusu kabul edilen Bayram Hoca arasında geçen 100 yıllık süre içerisindeki hâkim olan “Beg” leri tam olarak bilemediğimiz için kümbetler bu şifreli zamana ait kahramanlardan da olabilir.  

1437 de Nahcivan’da öldürülen İskender Beg’in Erciş’e getirilerek Üç Kümbetlerde defnedilmesi daha doğru kabul edilebilir. Çünkü İskender’in mezar yeri bilinmiyor, ayrıca Kara Koyunlular cenazelerini de Erciş’e muhakkak getirirlerdi. 1403 tarihinde Kara Koyunlular ile Timurlular arasında Irak taraflarında meydana gelen savaşta ölen Kara Yusuf’un kardeşi Yar Ali Beg’de daha sonra Erciş’e getirilerek defnedilmişti. 1390’da Kara Koyunlular arasında çıkan iç savaşta öldürülen hükümdar Kara Mehmed’in de burada defnedilmiş olması ihtimaldir.

Zaman içerisinde harap hale gelerek yok olma derecesine erişen Gözütok Üç Kümbetlere ait alanda bilim insanları tarafından yapılacak ayrıntılı araştırmalar sonucunda Türk ve Erciş tarihine ait ayrıntılı bilgilere ulaşacağımız muhakkak. Mezarlık ve Kümbetlerin bulunduğu alanda çekilen fotoğraflardan net bir bilgi elde edilemediğinden, anlaşılabilir şekilde olduğu için uydu resmini koymayı tercih ettik.
Fotoğraf: Google earth