Kredi derecelendirme kuruluşlarının tarihi gelişimi

Bir piyasada, menkul ihraç etmek suretiyle kredi talebinde bulunanlar ile bu potansiyele sahip olanların, uluslararası sermaye piyasalarındaki kriterlere uygun bir şekilde malî analizlerinin ve risk değerlendirmelerinin yapılarak, temin edecekleri fonları ödeme kabiliyetlerini ve güvenilirliklerini objektif bir şekilde ortaya koyan ve bunları belirli ölçüler dahilinde sınıflandıran sisteme kredi derecelendirme işlemi, bu işi yapan bağımsız ticarî organa da kredi derecelendirme kuruluşu adı verilir.

Bütün sektörlerde olduğu gibi, kredi derecelendirme endüstrisi de, bir kuruluş ve gelişme aşamasından geçmiştir. Bu, süreç kredi değerliliğine olan talebin artmasıyla orantılı bir gelişimdir.

İlk şirket ilk adım
İşin ilginç yanı kredi derecelendirme şirketleri bankacılar ya da finans sektöründe çalışan kimseler tarafından kurulmamıştır. İlk kredi değerlendirme şirketini kuran Louis Tappan adında New Yorklu bir manifaturacıdır. 1837 malî krizinden etkilenip kendi müşterilerinin durumunu tesbit etmeye çalışan Tappan önceleri kendisi için yapmış olduğu bu değerlendirmelere diğer işadamlarının da ihtiyaç duyduğunu farketmiş ve kumaş tacirliği mesleğini bırakıp 1841’de bu sahada faaliyet gösteren ilk şirketi kurmuştur. Sonradan Robert Dun bu kuruluşun sahibi olmuş ve 1859’da ilk değerlendirme kılavuzunu (ratings guide) yayınlamıştır.[1]

Tappan’ın şirketine benzer şekilde kredi derecelendirmeleri yapan bir diğer şirketin sahibi olan John Bradstreet ise, Cincinati’li bir avukattır. Borç ödeme güçlüğü içindeki tacirlerin davalarına vekillik ettiği bir sırada müvekkillerinden topladığı kredi bilgilerini New York toptancılarına satmış ve ilerleyen dönemde bu işe yoğunlaşan Bradstreet nihayet 1849 yılında New York’ta Bradstreet Company’i kurmuştur.[2]

Tacirlerin taahhütlerini yerine getirebilme kabiliyetini ölçen ve tüccarlar hakkında bilgi toplayıp kılavuzlar yayınlayan bu iki şirket 1933’de “Dun and Bradstreet” adlı kuruluşta birleşmiş; 1962 yılında da isimlerini değiştirip “Moody’s Investors Service” ismini almışlardır.

"Dun and Bradstreet"in ardından 1900’lerin ilk çeyreğinde kredi derecelendirme kuruluşlarının sayısı dörde yükselmiştir. "Poor’s Publishing Company" ilk değerlendirmesini 1916’da, "Standard Statistics Company" 1922’de, "Fitch Publishing Company" ise 1924’de gerçekleştirmiştir. Sonradan "Standard Statistics Company" ve "Poor’s Publishing Company" adlı şirketlerin 1941’de birleşip "Standard and Poor’s" hâlini almasıyla ABD’deki tahvil değerlendirme kuruluşlarının sayısı üçe inmiştir.[3]

Derecelendirme faaliyetlerinin ülke çapında genişlemesi
Sektörel bazdaki rating çalışmalarının yayılması, 1909 senesinde John Moody’nin ABD demiryollarına ait tahvilleri değerlendirmeye tâbi tutmasıyla başlamıştır. Bir sene sonra, Moody derecelendirme faaliyetlerini kamu hizmeti yapan şirketlerle, sanayi sektöründe çalışan kuruluşların tahvillerini kapsayacak şekilde genişletmiştir.[4] Standard and Poor’s; henüz daha bu isim altında birleşilmeden evvel Standard Statistics Company ismiyle, şirket tahvillerini 1923’den, Belediye tahvillerini 1940’dan; daha sonraları da, ticarî kâğıtları 1969’dan itibaren değerlendirmeye tabi tutmuştur. Standard and Poor’s tüm ticarî stokları, büyük bir yayım şirketi olan McGraw-Hill’e devredildiği 1966 senesine değin bağımsız bir şirket olarak faaliyetini sürdürmüştür.[5]

ABD’de o döneme kadar gerçekleşen en mühim girişim, geniş bir sahaya yayılan şirketler gurubunun tahvillerini değerlendirmeye başlayan ve 1982’de Chicago’da kurulmuş olan"Duff and Phelps" dir. 70'li yılların ortalarında kurulan üç önemli derecelendirme şirketi McCarthy, Crisanti ve Maffei de 1991’de Duff and Phelps’e dâhil olmuştur.

1978’de kurulan IBCA ise, özellikle bankaların ve malî kurumların değerlendirilmesi amacıyla faaliyet gösterir. Bu kuruluş, 1992’de Fransız derecelendirme kuruluşu Euronatation ile birleşerek Avrupa’nın en büyük ve bağımsız rating kuruluşu olmuştur.[6]

ABD’nin dört büyük rating kuruluşu (Moody’s, S&P, D&P ve Fitch) çok geniş bir alanda kredi derecelendirmesi yaptıkları için, sadece belli sektörlerde ihtisaslaşmış şirketlerle ek bir rekabetle karşı karşıya kalmıştır. Meselâ Thomson Bankwatch ile IBCA, ABD’de yalnız malî müesseseleri incelerken, “A.M. Best” adlı kuruluş, sigorta şirketlerinin poliçe ödemeleri konusunda uzmanlaşmıştır. Bunların yanı sıra derecelendirme kuruluşlarının şirketlere verdikleri notları bir anlamda denetleyen ve üstü kapalı bir biçimde teyit eden veya tekzip eden analistler de bu sistemin içinde yerlerini almışlardır. Bu analistler genellikle malî kuruluşlar tarafından vazifelendirilmiş kimselerdir. Kamuya açık bir şekilde yapılan bu analizler ve tavsiyeler, derecelendirme kuruluşlarının, alternatif perspektifte güvenilirliklerini denetlemektedir.

Faaliyetin ülke sınırlarını aşması
Uluslararası malî piyasalara olan sermaye akışı, sermaye piyasalarının banka sektörüyle yer değiştirmesine yol açmış; bu da kredi değerlendirmelerini denizaşırı ülkelerde faaliyete geçirmiştir. Kredi değerlendirmeleri gelişmiş ülkelerin malî piyasalarına uygulandığı gibi, piyasaları yeni oluşan muhtelif ülkelerde de uygulama alanı bulmuştur.[7] Bu ülkelerde talebin yükselmesiyle birlikte derecelendirme kuruluşlarının sayısı hızla artmıştır. ABD’deki beş büyük rating şirketi (S&P, Moody’s, Duff and Phelps, Fitch, Thomson Bankwatch), bir İngiliz (IBCA), iki Kanada’lı (CBRS, DBRS) ve üç Japon rating şirketi (JBRI, JCRA, NIS) Financial Times'ın yayını olan "Credit Ratings International" da dünyanın 'en çok sözü geçen' rating kuruluşları listesinde yer almıştır.

ABD’deki derecelendirme (rating) kuruluşları ya bağımsızdır ya da malî bir yapıya sahip olmayan şirketlerin mülkiyeti altındadır. Ticarî sahalardaki rating piyasasının hâkimi olan Moody’s, Dun and Bradstreet’e tâbidir. S&P ise bir yayın şirketi olan McGraw-Hill’in mülkiyetindedir. Başlangıçta bağımsız bir yayın şirketi olan Fitch, 1989 senesinde bağımsız yatırımcılar tarafından satın alınmıştır. Yatırımcılara yönelik araştırma ve müşavirlik hizmetleri veren Duff and Phelps ise Duff and Phelps, Inc.’nin bağlı ortaklığıdır. Ancak 1994 senesinin sonlarına doğru Duff and Phelps Credit Ratings adlı yan kuruluşun, hisse senetleri yine Duff and Phelps, Inc.’nin hissedarlarına satılarak, hemen hemen aynı hissedarlardan meydana gelen bağımsız bir şirket şekline dönüştürülmüştür. Thomson Bankwatch, uluslararası özel bir yayın holdingi olan Thomson Corporation tarafından satın alındığı 1989 senesine değin Keefe, Bruyette ve Woods şirketlerine tâbi bulunan bir komisyonculuk firmasıdır. ABD dışındaki firmaların da çoğu bağımsızdır. Londra’da kurulan rating şirketi IBCA, diğer iki Kanada’lı rating şirketi gibi bağımsız kuruluşlardandır. Japonya’nın iki rating şirketi ise, kredi değerlendirmeleri yayınlayan bazı kuruluşları da kapsayan Financial Institutions’a aittir. Son zamanlarda, kuruluşlar faaliyet sahalarını ve takip ettikleri konuları genişletmişlerdir. Başı çeken dört ABD rating kuruluşu sadece ABD şirketlerine ait uzun vadeli tahvilleri değerlendirmemekte; keza diğer geniş türleri olan borç senetlerinden; yerel idarelerce ihraç edilen tahviller, varlığa-dayalı-menkûl-kıymetler, rüçhanlı hisse senetleri, orta vadeli adi senetler, özel plasmanlar, ticârî kağıtlar ile bankaların mevduat sertifikalarını da değerlendirmektedirler. Son yıllarda ise sigorta şirketlerinin poliçe ödeme kabiliyetleri, ipotek servislerinin faaliyet riskleri, yatırım fonları ile mortgage işlemleri konularında da uzmanlaşmışlardır.[8]

Dış talebin artması, Amerikan rating şirketlerinin; çarpıcı bir biçimde denizaşırı ülkelerde kurulup yayılmasında tesirli olmuştur. 90'lı yılların ortalarında, Moody’s, Tokyo, Londra, Paris, Sydney, Frankfurt ve Madrid’te ofisler açmıştır. Standard and Poor’s, Tokyo, Londra, Paris, Melbourne, Toronto, Frankfurt, Stockholm ve Mexico City’de ofisler kurmuş; bunun yanısıra İsveç, Avustralya, İspanya ve Meksika’daki bölgesel rating şirketlerini kendi bünyesine katmış veya onlarla yakın ilişkiler kurmuştur.

Chicago, New York ve Londra’da ofisleri bulunan Duff and Phelps (DCR), 1991’den bu yana ABD dışında stratejik önemi hâiz yerel piyasalarda, anlaşmalar ile bağlı ortaklık girişimlerine başlamıştır. DCR ’nin ilk yerel bağlı ortaklığı Mayıs 1992’de Meksika’da kurulmuştur. Şu anda ise Peru’dan, Pakistan’a kadar uzanan çok sayıda bağlı ortaklığı bulunmaktadır.[9]

____________________________________________

[1] P.Richard Ettinger and David E.Golieb, Credit and Collections, Prentice-Hall, Inc. 1962, ss.119–120
[2] Ettinger and Golieb, a.g.e., s:120
[3] Richard Cantor and Frank Packer “ The Credit Rating Industry ” Federal Reserve Bank Of New York Quarterly Review 1994 / Summer-Fall. s.1.
[4] Cantor and Packer., a.g.m., s.1
[5] Standard & Poor’s Ratings Guide; Corporate Bonds - Commercial Paper - Municipal Bonds International Securities. s.2.
[6] Macit İnce, Devlet Borçlanması (Kamu Kredisi) Ankara: Seçkin Yayınevi, beşinci baskı, 1996, s. 162.
[7] Richard S Dale and Stephen H. Thomas. “The Regulatory Use of Credit Ratings in International Financial Markets.” Journal of International Securities Markets (Spring 1991) ss. 9-18.
[8] Cantor and Packer., a.g.m., s.3-5
[9] Duff & Phelps Credit Rating Co., DCR, 1996.