Lozan mübadillerinin kültürel mirası belgelendi

Siyasetçilerin verdikleri kararlar milyonlarca insanın hayatını tamamen değiştirebilir. 30 Ocak 1923 tarihinde İsviçre’nin Lozan kentinde Türk ve Yunanlı politikacılar arasında imzalanan ‘Nüfus Mübadelesi Sözleşmesi’, politikacıların halklar üzerinde yarattığı trajik dönüşümlerin yakın tarihteki en bilinen örneklerinden biridir. Bu sözleşmenin imzalanmasından sonra, Yunanistan’ın Batı Trakya dışındaki kısımlarında ikamet eden Müslümanlar ile Türkiye’nin İstanbul, Bozcaada ve Gökçeada dışındaki bölgelerinde yaşayan Rumlar karşılıklı olarak göç ettirildiler.
Politikacıların kararına uymak zorunda olan milyonlar sırtlayıp birkaç parça eşyalarını yola çıktılar bilmedikleri bir iklime doğru. Evlerini, komşularını, anılarını, sevdiklerinin mezarlarını ve tüm maddi varlıklarını geride bıraktılar. Belleklerinde ise doğup büyüdükleri topraklarda yarattıkları türküler, destanlar, deyimler, atasözleri, maniler kısacası kültürel birikimleri vardı.

Merkezi İstanbul’da bulunan Lozan Mübadilleri Vakfı, suyun öte yanından Anadolu’ya göç eden mübadillerin kültürel mirasını belgelemek ve gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla çalışmalar yapıyor. Mübadiller ve onların ikinci ya da üçüncü kuşaktan torunlarıyla görüşen Lozan Mübadilleri Vakfı araştırmacıları; Rumca, Pomakça, Makedonca, Türkçe ve Ulahça’da hayat bulan kültürel mirası ‘Belleklerdeki Güzellik Mübadele Türküleri’ ve ‘Belleklerdeki Güzellik Girit Maniler, Atasözleri, Deyimler, Tekerlemeler’ isimli iki kitapta topladılar. Avrupa Birliği tarafından desteklenen ‘Türkiye’de Kültürel Hakların Desteklenmesi Kültürel Girişimler Destek Hibe Programı’ çerçevesinde yayımlanan kitaplar, bu alandaki önemli bir boşluğu dolduruyor.

Rumca, Makedonca, Pomakça, Türkçe ve Ulahça türküler

‘Belleklerdeki Güzellik Mübadele Türküleri’ isimli kitapta; Bursa, Balıkesir, Edirne ve İstanbul ile bunlara bağlı ilçelerde birebir görüşülen mübadillerin Makedonca, Pomakça, Rumca, Türkçe ve Ulahça olarak okudukları türküler, türküyü söyleyen görüşmecinin anlatımı ve fotoğrafıyla birlikte yer alıyor.
Lozan Mübadilleri Vakfı Başkanı Sefer Güvenç, Müfide Pekin, Çimen Turan ve Ufuk Özgül’ün yaptıkları görüşmeler neticesinde kayda alınan türkülerin Türkçe çevirileri de kitaba eklendi. Kuşaktan kuşağa aktarılan türkülerin notaya alınması işini ise Yıldız Teknik Üniversitesi Müzik ve Sahne Sanatları Bölümü Araştırma Görevlisi ve Duysal Tasarım Programı Yürütücü Yardımcısı Nesibe Özgül Özbilen üstlendi. Kitaba ek olarak verilen CD’de 38 tane türkünün orjinal kaydı bulunuyor. Mübadillerin sözlü gelenek yoluyla bugüne kadar yaşatmayı başardıkları türküleri içeren CD’nin editörlüğünü Muammer Ketencoğlu ve Ülker Uncu yaptı.
Osmanlı İmparatorluğu’nda din temeline dayalı millet sistemi geçerli olduğu için etnik ve kültürel farklılıklar dinin gerisinde kalıyordu. Nüfus mübadelesinde de din kriteri temel alındı. Ana dili Rumca, Pomakça, Makedonca ya da Ulahça olan Müslümanlar yerlerinden yurtlarından koparılarak Anadolu’ya yerleştirildiler. İçlerinde tek kelime Türkçe bilmeyenler vardı. Lozan mübadelesinin üzerinden 84 yıl geçti, birinci kuşak mübadillerin çoğu artık yaşamıyor. Ancak türküleri, ağıtları, destanları, manileri kısacası kültürleri yaşamaya devam ediyor. Belleklerdeki Güzellik projesi, mübadele ile gelen kültürel birikimin bundan sonra da yaşamaya devam edeceğinin müjdesini veriyor.

Girit’ten taşınan miras

‘Belleklerdeki Güzellik Girit’ kitabı ise Girit göçmenlerinin yoğun olarak yaşadığı İzmir-Çeşme, Aydın-Söke, Didim, Bursa-Mudanya ve Balıkesir-Ayvalık gibi yerleşim yerlerinde Müfide Pekin, Sefer Güvenç ve Çimen Turan tarafından birebir görüşülen kişilerden öğrenilen manileri, atasözlerini, deyimleri destanları ve masalları kapsıyor.
Ana dilleri Yunanca olan Giritliler kendi konuştukları dile Giritlice, Girit Rumcası, Rumca, Kritiça ya da Romeyka diyorlar. Giritlilerin konuştukları dil gramer olarak Yunanca ile aynı olmasına rağmen antik Yunancadan çok sayıda kelime içeriyor. Bu anlamda Giritlilerin dilleri de başlı başlına bir kültürel miras olarak keşfedilmeyi bekliyor. Sadece manileri, destanları, deyimleri ve masalları değil bunları anlatan kişilerin yaşam öykülerini de belgeleyen kitapta ayrıca Girit kültürünün ayrılmaz bir parçası olan Girit mutfağıyla ilgili bir bölümde yer alıyor.
Lozan mübadillerinin bugüne kadar belleklerde yaşayan kültürel mirasını tanımak isteyenler ‘Belleklerdeki Güzellik Mübadele Türküleri’ ve ‘Belleklerdeki Güzellik Girit’ isimli kitapları Lozan Mübadilleri Vakfı’ndan temin edebilirler. Ayrıntılı bilgi 0 212 245 61 55’ten alınabilir.