Türkçede değişmeceli anlatımlar

Söyleyişe güç ve güzellik katmak sözcüğün etkili kullanımıyla sağlanır. Sözcüğün anlamıyla yapılan bu yaratımlar onun bir süs özelliği taşımadığını, dilde anlatımı kolaylaştırdığını göreceğiz. Sözcüklerin anlamsal kullanımıyla ilgili bu bilinçli kullanım söz sanatları (söz oyunları) olarak da adlandırılır.

 

Değişmeceli anlatımları içeren anlatımları, söz oyunlarını şu başlıklar altında inceleyeceğiz:

 

. Atasözü / Özdeyiş

. Deyim aktarımı

. Ad aktarımı

. Dolaylama

. Benzetme

. Eğretileme

. Kişileştirme ve Konuşturma

. Değinmece

. Dokundurma

. Abartma

. Güzel Nedenleme     

 

 

      . ATASÖZÜ  / DEYİM / ÖZDEYİŞ

 

 

        “ Bir elin nesi var iki elin sesi var.”

 

Kim tarafından söylendiği bilinmeyen bu sözcük dizisi dayanışmanın, birlikte iş yapmanın gereğini anlatıyor.

 

            “ Damlaya damlaya göl olur.”

 

Bu sözcük dizisindeyse tutumlu olmak gerektiğini öğütlüyor. Buradaki anlatım geniş zaman kipinin üçüncü tekil kişisiyle kurulmuş.

 

               “ Bugünün işini yarına bırakma.”

 

Yine bir öğüt var. Her işi zamanında yapmanın kişinin başarılı olmasındaki yeri, önemi anlatılıyor.Anlatım buyuru (emir) kipiyle gerçekleştirilmiş.

 

Yukarıda sıraladığımız üç örnekte de sözcük dizilerinin değişmece yoluyla belli bir durumu, genel kuralı bilgece düşünce ya da öğüt kalıbı olarak vermektedir. Bu özlü yargılar bir düşünceyi, gözlemi, öğüdü değişmece yoluyla anlatıyor. Kim tarafından söylendiği bilinmediğinden ortaklaşa (anonim) anlatımlardır. Bu açıklamalar sonucu şu tanımı yapabiliriz:

 

Bir düşünceyi, gözlemi, öğüdü değişmece yoluyla anlatan yargılı söz dizisine atasözü denir.

 

 

.. ATASÖZLERİNİN  TEMEL  ÖZELLİKLERİ

 

-  BİÇİM  ÖZELLİKLERİ

 

 

1.Ulusal bir özellik taşır. O ulusla özdeşleşmiş, ulusun değer ve kültürünün özümsenmiş anlatımıdır.

 

 

Örnek:

 

Kanı kan ile yumazlar. ( Hoşgörü, bağışlama, uzlaşma )

 

Yalnız taş duvar olmaz. ( Dayanışma, yardımlaşma )

 

Yeter adamı sık boğaz ettiğiniz.(Kişinin üstüne çok gitmek, baskı yapmak )

 

2.Deyim ve atasözleri anonim(ortaklaşa) ve değişmece anlamlıdır.Bu özellikleriyle özdeyişten ayrılır.

 

 

ÖZDEYİŞ (VECİZE) : Söyleyeni belli gerçek anlamlı özlü anlatımlardır. 

 

Örneğin,

 

“ Ulus demek, dil demektir. ”

 

                                      (Atatürk)

           

3.Atasözü kalıplaşmış sözcük dizisi olduğundan hiçbir sözcük çıkarılamaz, eklenemez; sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

 

Örnek,

 

“Dost dostun eyerlenmiş atıdır.”( Dost her zaman dostu için özveriye hazırdır.) atasözü 

 

“Arkadaş arkadaşın eyerlenmiş atıdır.”

 

 Sözcük dizisiyle söylenemez. 

 

Çünkü sözcükler arasındaki düzen ve uyumu bozmuş oluyoruz. 

                                                                                                                

“Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür.” Tavuk yerine ördek denemez..

 

4.Sözcükler arasında bir düzen ve uyum vardır.

 

  Örnek,

 

“Gelen geçer, konan göçer.”

 

5.Atasözleri değişmeceli anlamlıdır, ancak gerçek anlamlı atasözleri de vardı

 

Örnek,

 

“Dost ile ye iç, alışveriş yapma.”

 

“Bugünün işini yarına bırakma.”

 

“Son pişmanlık fayda vermez.”

 

6.Atasözü söz arasında bir düşünceyi güçlendirip pekiştirmek amacıyla söylenir.

 

Örnek,

 

Gereksiz konuşan biri için,“Söz gümüşse sükût altındır.” denir.

 

7.Atasözlerini deyimlerle karıştırmamalıyız. 

 

DEYİM, mantık dışı, düşünüldüğünde gülünçlüğü yanında biçimsel bir sözcük öbeği ya da tümcedir. Deyim özel durumlar için geçerlidir. Yani özel bir anlatım kalıbıdır, gerektiğinde çekimlenebilir.

 

 Örneğin,

 

 “gözden düştüm, gözden düştün, gözden düştü, gözden düştünüz, gözden düştük, gözden düştüler” genel kural niteliğinde bir anlam içermez. 

 

Atasözü yargı bildiren söz dizisi, genel kural içerir, çekimlenemez.

 

8.Atasözünün işlediği düşünceyi, verdiği öğüdü, belirlediği gözlemi kavramak için sözcük dizisinin değişmeceli bir anlatım olduğunu bileceğiz.Yani atasözünün önce değişmece anlamının arkasında bulunan gerçek anlamı bulmalıyız. Sonra bu anlamı yorumlayabiliriz.

 

 

Örnek,

 

 “ Ala keçiyi gören içi dolu yağ sanır.” 

   Dış görünüş                      yanılma

 

 

Atasözünün anlatmak istediği dış görünüşe aldanmamalı.

 

 

“ Eğri bacanın doğru dumanı çıkar.”

  Sorunlu aile                   çocuk

 

 

Bu atasözünde, sorunlu aileden dürüst, akıllı, sorumluluklarını bilen  çocuk yetişir anlamı bulunmaktadır. Atasözünün öğüt vermek amacıyla söylendiğini daha önce belirtmiştik.Ancak, her öğüdün ya da söylenenin doğru olmadığı bu atasözünde görülmektedir. Bunu başka atasözleriyle örnekleyelim:

 

”Bana değmeyen yılan bin yaşasın.” ,

 

 “Pire itte, bit yiğitte bulunur.”

 

Aşağıdaki tümceleri deyim, atasözü olarak adlandıralım

 

A)Onun da, tuttuğu dal elinde kalır.

 

B)Dün öleni dün gömerler.

 

C)Bu değirmenin suyu nereden geliyor.

 

D)Kurtla güler, kuzuyla ağlar.

 

E)Kar ne kadar çok yağsa yaza kalmaz.

 

F)Mum dibine ışık vermez.

 

 

B, E, F seçeneklerinde genel bir kural söz konusu bu nedenle atasözü; A, C, D, ise özel durumlar için geçerli olduğundan deyim olarak adlandırılır.

 

 

9.Atasözleri, yüklemleri geniş zaman ya da buyuru(emir) kipiyle çekimlenir. Başka kiplerde de geniş zaman anlamı anlam kaymasıyla verilir. 

 

 

Örnek:

 

. Son pişmanlık fayda etmez.(geniş zaman)

 

. Ayağını yorganına göre uzat.(buyuru)

 

. Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli.

                  gereklilik                    geniş zaman  

 

 

 Gereklilik kipi geniş zamana kaymış.