Türkçenin Şiveleri, Lehçeleri

Dil, düşüncenin temeli. Her türlü gelişmenin yolunu aydınlatan ışık. Dilin aydınlattığı evrende ilerleyen bilginler, yazarlar, sanatçılar.... Ürettiklerini dil aracılığıyla topluma iletir, gelecek kuşaklara aktarırlar. Bu özelliğiyle dil, bir iletişim aracıdır. Bu aracın doğru sağlıklı kullanımı toplumsal huzuru, barışı sağlar. İletişimin sağlıklı işlemesi, dilin açık, yalın, ustalıkla kullanılmasıyla olanaklıdır. Bu da dil kurallarının bilinmesi, uygulanmasıyla sağlanabilir. Dil konusu, kuralları dilbilgisinin konusudur. Ne var ki bu alandaki inceleme, araştırma çalışmalarının yoğunluğuna karşın tartışmalı konularda birliktelik sağlanamamış; her dilbilgisi yazarı bu konuları kendine göre yorumlamış ve değerlendirmiştir.

  

Bölgeler, kentler, beldeler, köyler; toplumun değişik sınıfları arasındaki söyleyiş farklılığına ağız denir. Ağızlar, bir ana dile dayanır. Zamanla ana dilde, bölgeler, kentler, beldeler, köyler… Arasında söyleyiş farklılıkları ortaya çıkar. Kayseri, Konya, Kars, Karadenizli, Gaziantep… ağızları gibi. ağızlar yereldir. Belli bir bölge ya da yöredeki söyleyiş özelliğini yansıtır. Ağızlarda bazı ses değişiklikleri görülür; ancak bu değişiklikler yazıya geçmemiş, söyleyiştedir.

 

Örneğin,’g’ sesi, Karadenizlinin ağzında c’ye dönüşür :Celdüm, cittum… Konya, Kayseri yöresi sözcük başlarındaki k’yi çoğu kez’ g ‘olarak çıkarır: Gonya, Gayseri, gardaş,galın…

Rumeli, Selanik ve Bulgaristan Türkleri, a ve b seslerini sözcüklerin başına getirirler. Sözcüklerin başındaki h’leri atar, ö’leri de ü’ye dönüştürürler:

 

Er gün aber yollarım Asana. A be süledim yapasın bu işi…

 

Gardaşımla barabar yaylıya (yaylaya) gideceğdiğ (gidecektik). Uyuyuf(uyuyup)galmışım. (A.Göktepe,Kars ağzı)

 

__Hele Mehmet Usta,bizim küçüğe cici bir yemeni veresin daha…                                                     __He verek gardaş…(Gaziantep ağzı).

  

 El ediyi el ediyi kaşların gel gel ediy.    

Senin o güzel bakışın beni burda deli ediy. (Arguvan ağzı)

 

Şive

 

“Şive”,”lehçe” konusunda, üniversitelerin görüşleri farklılaşmaktadır.

Ağız,dilde ses  değişmelerinin başladığı küçük ayrılıklardır.Ağızlar arasındaki söylem farklılığı  derinleşerek büyürse şive oluşur. 

 

Ağızlarda ses değişikliği olduğu halde şivelerde hem ses, hem şekil değişikliği bulunur. Anadilde; ses, şekil, sözcükler bakımından birtakım farklılıkların oluşmasına şive denir. Dünyaya yayılmış olan Türkçenin birçok şivesi vardır: Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Kırım Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kazak Türkçesi, Uygur Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Irak Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Tatar Türkçesi 

 

Günümüzde lehçe terimiyle şive terimi konusunda, üniversiteler arasında görüşler farklılaşmaktadır. Türk Dil Kurumu, yayınlarında. Önceleri Türk lehçeleri adını benimserken sonraları Türk dilleri deyimini kullanmıştır. Ankara Üniversitesi, Türk dilleri için lehçe terimini kullanır. İstanbul Üniversitesi yalnız Çuvaşça ve Yakutçayı lehçe sayar.” Türkçeden bilinmeyen zamanda ayrılmış olan Çuvaşça ve Yakutça Türkçenin lehçeleri; Kırgızca, Kazakça, Özbekçe, Azeri ve Osmanlı Türkçesi vb. Türkçenin şiveleri” dir. (Ergin,1990,s.9) 

 

Talat Tekin, yaptığı bir araştırmada, Yakutça ve Çuvaşçanın öbür Türk dilleri arasındaki anlaşılabilirlik  oranının sıfır olduğunu, Türk dilleri ailesi içinde başlı başına bir grup oluşturduklarını belirtir.(Tekin,1994,s.18-27)

 Kimi sözcükler, Türk şivelerinde değişmemekte, kimilerinde de az da olsa ses, şekil değişiklikleri görülmektedir. 

 

Türkiye, Azeri, Başkurt, Kazak, Tatar, Türkmen Türkçelerinde “al”;Kırgız Türkçesinde “kızıl” Özbek Türkçesinde “kızıl”;  Uygur Türkçesinde,”kıpkızıl”dır. Türkiye, Azeri, Kazak, Tatar, Özbek, Uygur Türkçelerinde,”ana”;Başkurt Türkçesinde,”aşa”; Kırgız Türkçesinde, ”epe” ;Türkmen Türkçesinde,  “ece, ene” dır .. Ece, ene” Türkiye Türkçesinde de kullanılır. 

 

Bu örnekler, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Kırım Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kazak Türkçesi, Uygur Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Irak Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Tatar Türkçesi’nin lehçe (diyalekt) değil; “şive” olduğunun kanıtıdır; çünkü bu Türkçelerde kullanılan sözcükler aynı ya da ses, şekil ayrılıkları vardır. Oysa lehçeler arasında ses, şekil, sözcük farklılıkları köklüdür. 

 

Lehçe  (diyalekt) 

 

Lehçe bölgeleri aşan konuşma farlılığıdır. Sözdiziminde benzerlik görülür; ancak ses, şekil, sözcükler bakımından köklü ayrımlar vardır. Anadilde; köklü ses, şekil, sözcük ayırımlarının oluşmasına lehçe denir. Yakutçadan ve Çuvaşçadan örnek tümceler:

     

Türkiye Türkçesi                             Yakutça                         

 

 Nasılsınız?                                      Haydah oloroğut.

 Sen çok hızlı konuşuyorsun.           En olus türgennik sangarağın.

 Biz sabahleyin erken kalkarız.           Bihigi sarsıarda erte turabıt.

 

    Türkiye Türkçesi                         Çuvaşça

      

     Öğrenciler okula gittiler.          Vireneksem şkula kayriş.

     O,iyi iş yapar. Vıl layıh is tıvat.

     Dilin kemiği yok.                        Çilhen şımmi suh. (Tekin,1994,s.26,27)

 

Farklı şiveleri kullananlar,az çok birbirlerinin konuşmalarını anlar,iletişim kurabilirler.Lehçelerde kullanılan sözcükler arasında benzerlik yoktur.Ayrı lehçeleri kullananlar,birbirlerini anlayamazlar.(Türk Lehçeleri Sözlüğü,1991))