Urartu Krallığı'nın tehcir politikası ve Yerevan'ın ilk sakinleri

Urartular, içinde yaşadıkları son derece güç coğrafi koşullara rağmen, yaratmış oldukları büyük uygarlık ürünleriyle Anadolu’nun Eskiçağ uygarlıklarının en önemlilerinden biri olarak anılmayı hak etmişlerdir.

Dağlık ve engebeli olmanın getirdiği sorunlarla dolu bir coğrafyada, 300 yıla yakın bir süre (M.Ö. 858-585) başarıyla hükmetmişler; bununla da kalmayarak sınırlarını batıda Elazığ ve Malatya, doğuda Kuzeybatı İran, güneyde Toros dağları ve Kuzeyde Ermenistan’ın içlerine kadar genişletmişlerdir. Sadece hakim oldukları toprakların büyüklüğüyle değil, yarattıkları sanat eserlerinin gücü ve görkemiyle de günümüzde bile insanları büyülemeye devam eden Urartular; Van ve çevresi başta olmak üzere Doğu Anadolu, Ermenistan ve Kuzeybatı İran’da inşa ettikleri kaleler ve bu kalelerin içinde yer alan yapılar ile mimari alanındaki yetkinliklerini ortaya koymuşlardır. İnşa ettikleri sulama kanalları, yapay göletler ve barajlar ise gerçek bir mühendislik şaheseridir. Öyle ki; yaptıkları sulama kanalları Osmanlı döneminde bile yörenin sulanması için kullanılmaya devam edilmiştir. Maden işleme sanatındaki yetkinlikleri ise, müzelerde sergilenen Urartu maden eserlerine şöyle bir göz atmakla bile anlaşılabilecek düzeydedir.

Onların hikayesi, Van gölünün çevresindeki engebeli topraklarda başladı: Önceleri dağınık beylikler halinde ve feodal bir düzen içinde yaşıyorlardı. Milattan önce 1274-858 yılları arasında devam eden bu sürece tarihte, Urartu Beylikler Dönemi adı veriliyor. İsimleri Uruatri ve Nairi olan bu beylikler, daha sonra merkezi bir yapı altında birleşip Urartu Krallığını oluşturdular. Urartu Devleti’nin ilk Kralı Aramu isminde bir kişiydi. Aramu’nun döneminde Urartu Krallığı’nın başkenti olan Arzaşkun’un yeri maalesef bugüne değin tespit edilememiştir. Olasılıkla Aramu’dan sonra Urartu Krallığında bir hanedan değişikliği oldu ve başkent Tuşpa’ya yani Van kalesine taşındı.

Tuşpa’nın ilk Urartulu hükümdarı olan I. Sarduri’nin döneminde Urartulara ait ilk yazıtlar ortaya çıkmaya başladı. Sarduri’den sonra tahta geçen İşpuini, Menua, I. Argişti ve II. Sarduri gibi kralların döneminde Urartu krallığı her anlamda gelişti ve büyüdü.

Urartular, güney komşuları Assurlular’dan bir çok konuda etkilendiler: Devlet yönetimi, sanat ve çivi yazısı başta olmak üzere Assurlular’dan öğrendikleri uygulamalardan biri de tehcir yani toplu göç ettirme politikasıydı: Urartular, özellikle I. Argişti ve II. Sarduri gibi güçlü kralların döneminde sıklıkla uyguladıkları tehcir politikasıyla, sayıları 10.000’lerle ifade edilen miktarda insanı yaşadıkları yerden göç etmeye zorladılar. Toplu nüfus aktarımı uygulamasının; çıkacak muhtemel bir isyanı önleme, devlete karşı ayaklananları cezalandırma, orduya savaşçı kazandırma ve yeni inşa edilen kentlerin yapımında çalıştıracak insan temin etme gibi çeşitli nedenleri vardı.

Urartu krallarının yazıtlarından ayrıntılarını öğrendiğimiz toplu göç ettirme uygulamasının ilk örneklerine Urartu Kralı İşpuini ile oğlu Menua’nın ortak hükümdarlıkları döneminde rastlamaktayız: Söz konusu dönemde Urartu egemenliğine girmek istemeyen kuzey kabilelerinden biri olan Etiu ülkesinin sakinleri toplu göç ettirme uygulamasıyla ezalandırılmış ve 10.000’lerce kadın ve erkek Etiu ülkesinin Anaşe kentindeki yurtlarından zorla koparılarak farklı bir yere sürülmüştür.

Menua’nın hükümdarlığı döneminde ise Kuzeybatı İran’daki Parşua ülkesinde benzer bir uygulama gerçekleştirilmiş ve Menua Parşua ülkesindeki bir grup insanı zorla yaşadıkları yerden kopararak farklı bir yerde yaşamaya zorlamıştır.Menua’nın bu faaliyeti hakkındaki bilgiler, kendi dönemine ait Karagündüz yazıtında yer almaktadır.
Menua’nın halefi olan I. Argişti’nin dönemi, tehcir uygulamasının sıklıkla tahbik edildiği bir sürece işaret eder. Bunun en önemli nedenlerinden biri; bu dönemde Urartu Krallığı’nın güç kazanması ve buna paralel olarakta çeşitli yerleri ele geçirme amaçlı seferlerinin sayısını arttırmasıdır. Urartu işgaline uğrayan bölgelerdeki halk ise, beklendiği üzere direnip isyan etmiş ve bunun neticesinde ölümle ve toplu nüfus aktarımı politikasıyla cezalandırılmıştır: Argişti’nin ikinci saltanat yılında (M.Ö. 785) kuzey bölgesindeki Uiteruhi ülkesinde çıkan bir isyanı bastırmak için buraya gidilmiş ve 19.255 erkek, 10.140 savaşçı, ve 23.280 kadın olmak üzere toplam 52.675 kişi esir edilerek bunların bir kısmı öldürülmüş geri kalanlar ise zorla göç ettirilmiştir. I. Argişti, üçüncü saltanat yılında ise Ermenistan’daki Sevan gölü çevresinde yaşayan Kuarzani, Ultuza, Uriani, Muruzu ve İrkuini toplulukları üzerine sefere çıkmıştır, aynı sefer esnasında kuzeyin en büyük ülkelerinden biri olan Etiu ülkesini ele geçirmiş ve buradaki halkın yönetime isyan etmesini önlemek için 20.279 kişiyi ülkelerinden sürmüştür. Yazılı kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla I. Argişti’nin bu seferlerinden sonra kuzeydeki Uiteruhi ve Etiu ülkeleri kalıcı olarak Urartu egemenliği altına girmiştir. Kuzey bölgelerde egemenliğini sağlayan I. Argişti, dördüncü saltanat (M.Ö. 783-782) yılında batıda yer alan Hate ve Supani ülkelerine karşı sefere çıkar. Söz konusu seferin anlatıldığı yazıtlara göre, Melitealhe yani Malatya kentinin içinde yer aldığı bölge ele geçirilmiş ve bu bölgeden alınan 29.284 kişi memleketlerinden zorla sürgün edilmiştir.

Argişti döneminde Urartu Krallığı’nın sınırları içerisinde yeni kentler ve kalelerde yaptırılmıştır. Bu kentlerden biri günümüzde Ermenistan sınırları içerisinde yer alan Erubuni kentidir. Argişti, şu an Yerevan yakınlarında yer alan Erebuni’yi kurmuş ve bu kente Geç Hititlerin yaşadığı Hate ülkesinden ve Supani’den alınan 6600 savaşçıyı yerleştirmiştir. Diğer ismi Arin-Berd olan Erebuni kentini kurduktan sonra, kentin çevresine Urartu devlet politikasına uygun olarak sulama kanalları, kaleler ve sulu tarım arazileri yapılmıştır. Argişti’nin bu faaliyetleriyle ilgili bilgiler, Aras nehrinin sol yakasında, Karakale civarında bulunan bir yazıttan öğrenilmektedir.

Görüldüğü gibi Erebuni yani günümüzdeki adıyla Yerevan kenti, Urartu Kralı I. Argişti tarafından kurulmuş ve kente Hate ve Supani ülkelerinden alınan esirler yerleştirilmiştir. Urartu yazılı kaynaklarında Hate olarak geçen ülkenin, Malatya civarındaki Geç Hitit beyliğini ifade etmek için kullanıldığını düşünecek olursak; rahatlıkla Erebuni’nin yani Yerevan’ın ilk sakinlerinin Malatya ve Elazığlı Hititler olduğunu söyleyebiliriz.

Toplu nüfus aktarımı yani tehcir uygulamasını; özellikle Menua, I. Argişti ve II. Sarduri gibi güçlü kralların hüküm sürdüğü dönemlerde yoğun bir biçimde sürdüren Urartular, bu yolla yüzbinlerce insanı bulundukları yerden taşıyarak farklı yerlerde iskan ettirmişler ve böylece onların isyanını önlemeyi ve onlardan zanaatkar ve savaşçı olarak faydalanmayı ummuşlardır. Doğruyu söylemek gerekirse belli bir zamana kadar bu konuda başarılı da olmuşlardır. Ancak, Urartu krallığının M.Ö. 6. yüzyılın başlarında aniden yıkılmasında olasılıkla toplu nüfus aktarımıyla iskan edilen bu insanların da bir rolü vardı. Urartu devletinin nasıl yıkıldığı yazılı kaynakların yetersizliği nedeniyle hala tam olarak aydınlatılamamış bir konudur.

Urartu Devletinin Medler, İskitler ve Babilliler’den oluşan bir koalisyon tarafından ortadan kaldırıldığı bilinir ancak bu süreç içerisinde başka ne tür olayların cereyan ettiği net olarak tespit edilmesi zor bir konudur. Urartu krallığı’nın sınırları içinde yaşayan halkın büyük oranda yerlerinden yurtlarından zorla koparılarak başka yerlerde yaşamaya zorlanmış insanlardan oluştuğunu düşünecek olursak, bu insanların devlete gönülden bağlı olacaklarını tasavvur etmenin güçlüğü ortaya çıkmış olur. Olasılıkla korkudan devlet otoritesine boyun eğen bu insanlar, ülke güç bir durumda kaldığında Urartu Krallığı’nın ayakta kalması için savaşmamışlar ve bu durum da Urartu Krallığı’nın siyasi varlığının ortadan kalkmasında etkili olmuştur.

Blog Resim: Erebuni tapınağının peristilli avlusunun rekonstrüksiyonu. http://www.tebe.org/tr/dosyalar/urartu/_img/04.jpg