- Kategori
- Tarih
Ürgüp (Prokopi) Tarihine bir bakış 1

Ürgüp Kalesi
Nevşehir'in şark cihetinde 4 saat mesafede ve Çar etrafından Tamsa, Üzenge, Ortahisar ve Karaözü namlarında dört çaylar ile muhat bağ ve bağçeler arasında Ürgüp kasabası kaindir.
Ürgüp, en eski şehirlerden idiği ve Urkup kelimesi, elan civardaki rumi lisanı ile mütekellim ve hatda oldukça uzak karyeler ahalisin dahi aba-ü ecdaddan (atalar, babalar ve dedeler - f.d.) intikalen kullandıkları Prokop lugatından anlaşıldığı veçhile Prokopiondan tagyiri tahrifle ileri geldiği görünür. Lakin maet-teesüf tarihe dair hiç bir evrak ve kayıt elde edilmemiş olmağle (olmakla - f.d) bu hususi delail-i tarihiye ile tasdik edilemediği gibi ne vakit iskan idildiği ve ilk sakinleri kimler idiği meçhuldür.
Ürgüp, Niğde sancağına tabi merkezi kaza olup, rumları idare-i ruhaniyece Kayseri Eparhiyasına mensuptur. Ahali-i asliyesi İslam ve rum Ortodoks olup, berayı ticaret Kayseri ve havalisinden tavattün eden Ermeniler ile ahiren ortodokslardan ayrılan bazı protestan haneleride peyda olmuştur. Nüfus son tahrir mucibince 11.680 İslam ve 6300 Rumdır. İslamlar kasabanın şimali garbisini işgal iden Süphan Verdi, Dere Aşağı, Dere Yukarı, Davud Ağa, Camii Kebir, Temenni, Esed Ağa, Musa Efendi, Yunak, Peder, Espelli ve Kez namları ile 12 ve Hristiyanlar diğr cihetlerde Mübayacı, Kapudan, Sarmusaklı, Samuil ve Doa (Dua - f.d.) yeri namı ile 5 mahalede sakindirler. İslam mahalelerini rumlarınkinden çarşu tefrik ider, mamamih (mamafih) İslamların Süphan Verdi mahalesi, Kapudan, Samuil ve Doa yeri mahaleleri arasında bulunduğu gibi Doa yerindede bazı İslam haneleri sakindir.
İslamların her mahalede ayrı ibtidai mektepleri, bir mücedded rüşdiye, bir medrese ve müteaddid camileri, rumların ise 5 sınıflı bir parthanagogeion (kız okulu - f.d.), 6 sınıflı asthiki ve 1 sınıf Praktiki ki, ceman 7 sınıflı bir arrenagogeion (erkek okulu - f.d) ile 4 kısma taksim idilmiş birde nipiagogeion (ana okulu - f.d.) vardır. Bunlarda 600’e karib (1912-1913 senesinde 230 arrenagogeion 90 parthanagogeion ve 250 nipiagogeion ki ceman 570 talebe ve talebat, 12 muallim ve muallime tarafından talim-ü terbiye ve gayb (kayıp - f.d) itmiş oldıkları lisan-ı millilerini iktisap itmektedirler. Mekteplerin binaları fenn ve sıhat nokta-i nazrından maksadlarına pek uzak iselerde tarif olunan dersler patrikhane programına muvafık haldedir. Mektebin idaresi Dimogerontianın taht-ı nezaretinde anın (onun - f.d) tarafından tayin olunan Eforiaya mevdudur ki, mezkur Eforiyanın İstambulda da bir şubesi bulunur. Mekteplere senevi 350 lira sarf idilmekte iken bu senenin bütçesi 500 liraya iblağ idilmiştir. Mesarif-i mezkure Ürgüp ve İstambuldaki emlakin iradı, eisitirion bedeli, kitap ticareti ve ilimperver ve hayırhah evladı vatanın ihsanatı ile tesviye olunur.
Bundan 40-50 sene evvelleri Ürgüp ahalisince daha sıcak ve şayan-ı gıbta bir irtibat ve gayret bulunuyordu ki, bu günkü iradların kısm-ı azamı o zamanın ittifak ve faaliyeti eseridir. Koinotis (cemaat - f.d), o vakitler zengin ve parlak bir kütüphaneye malik bulunduu gibi , leshi namı ile birde Anagnostirion idare ederdi. Her esnafın ayrı cemiyeti olmak üzre zaman 17 Esnaf Adelfotisleri tesis etmiş idi ki, irad ve ianatları ile fukara, ekklisiya ve mektepler idare olındığı gibi zuafanın teklifi miriyesinide deruhte ederler idi. Matteesüfü gayret bu gün kamilen soğumuş, lesh-i çoktan dağılmış , çok ve ekserisi nadiratdan olan kitablar onın bunun elinde kalmış, iradların bazıları yok olmuş, bazılarıda esnafının yevm-i mahsusunda zikrine sille-i turgia icra edilmek üzre mektebler uğruna koinoya tevdi idilmiş isede teahüd-ü mezkurun ifasına dahi bu gün müsamaha edilmektedir.
Elyevm Ürgüp’de 3 Adelfotis mevcuttur. Bunlardan birincisi olan Taşcı Adelfotisi anf-ül beyan eski Adelfotislerden baki olarak teşkilat-ı atikası ile elan devam itmekte ve ekklisiyalara Polielaion ihdası ve her sene Megali Pempti günü her iki ekklisiyaya mumlar ita itmek kitabı va sair guna ianatda bulınır. 1. Filoptohos Adelfotis Ortodoksiya, 1894 senesinden beri devam itmektedir. Bunun müessisi eparhiyamızın müşfik peder-i ruhanisi fazıl mitropolitimiz merhum Kaisareias Ioannis olmuşdır. Merhum muşarileyh tarafından tanzim-ü tashih idilen Kanoismosu mucibince Ürgüp fukara ve muhtacınine boğday, un, esvap ve saire tevzii ile ifayı maksad etmekte ve gerek azasının ianatı mukanneneyi seneviyesinden, gerek hariçden vuku bulan ihsanat ve tahsisatdan müterakim meblağ kendilerinden müntehab bir hiyet-i mahsusa (özel heyet - f.d) marifeti ile umuru-ı tücariyede dahi istimal olunarak bu gün epeyice bir sermaye sahibi olmuşdır. 2. Birde 4 seneden beri İstambul'da “o en Konpolei Sindesmos ton filomoson Prokopiean iareti” ünvanı ile müteşekkil cemiyet Ürgüp mekteplerinedeki fakir çocuklara senevi 40-50 lira tahsisle kitap, kayıd ve saire ita etmekle beraber, mekteplerin idare-i maliyesinin istikbalde temini uğrunda kendi azalarının ianatı seneviyesinden ibaret olan varidatının yüzde 70 ini bir bankaya vaz ve muhafaza itmektedirki, istikbal-i mekatib için ehem olan şu tedbirden dolayı gerek heyet-i idare gerek umum azayı marifperveran şayan-ı tefrik ve tahsindirler.
Ürgüp’te elyevm 3 adet ekklisiya vardır. Bunlardan en eskisi olan "Agios Georgios" zaten kasabanın ucunda bulunmağle (bulunmakla - f.d.) ancak Noemvr 3 ve Apriliou 23 yevmi mahsusında bazen murad eden hristiyanlar tarafından leiturgia (liturji - f.d.) icra ettirilerek parekklisiyon halini almıştır. Mezkur ekklisiya kayadan oyulmuş ve pek eski olduğu görünür ise de bina ve tarihi hakkında malumatımız ancak ufak bir parekklisiyon olup, 1861 senesinde tamirle, 1864’de sabık Ankiras ve vakit Nazianzou Gervasios Efendiden egkainia (açıldığı - f.d) edildiğinden ibarettir. Agios Vasileios (Aziz Vasileios) ekklisiyası 1832 senesinde inşaa ve bir sene zarfında ikmali ile Kaisareias Paisios tarafından egkainia (açılış - f.d) edilmişdir. Haricen pek şirin değilsede dahilen pek vasi, 12 diğer üzerinde ve eikona (ikona - f.d) ve sair tezyinatı fevkeladedir. 3 taraflı direkler altında geniş ve fevkinde gunaikonitisi havi narthikanın (kilise giriş yeri - f.d) haricinde 1841 senesinde Aşcı ve Şerbetçi esnafının hayıreti ile Jesus Hristonun (İsa) cefaları tersim itdirilmiş ise de eseri musamaha olarak zamanla güzel resimler mahv olmaktadır. Şimal ve garb cihetinde bulunan iki cümle kapısından işleyen şimal kapısı üzerinde Aziz Vasileios resmi ile tahtında 1841 tarihi mevcud, diğer garb kapusının üzerinde ise atideki ibareyi havi tarihi bina taşı vardır.
Bunu ileyen Zincitereli Lazari
BU AZİZ HANE SULTAN MAHMUT EYAMINDE VE
KOSANTOS PATRİĞİN VAKTINTA MUCETETEN
BİNA OLTU.EPARHİANIN MİTROPOLU PAİSİOS
EFENTİMİZİN VAKTİ TA MUTTEBER ATAMA
LARIN NAZIRLIĞI VE URKÜPTE MEVCUT KÜ-
ÇÜK VE BÜYÜK ERKEY VE TİSEHLİ CEMİYİ
HRİSTİANNARIN VERGİLERİ VE EMEKLERİ İLE BİR
SENETE TEKMİL OLTU PANAGİA KOİMİSİS KOİ
NU ÇOK ZEY(*)NETİLEN EGKENİASINITA ETTİ AGİOS
KAİSARİAS PAİSİOS EFENTİMİZİN SENE ????
?UGUSTU İE
Ayos Vasileios ekklisiyasının biri binanın inşasına, diğeri Kodonostasion binasına dair ve üçüncüsüde inşaata nezaret itmek üzere bir memuri mahsusın tayini içun sudur itmiş 3 gıda fermanları, gerek asılları ve gerek muallimi muhterem An. Levidis Efendi tarafından rumcaya tanzim olunmış tercemeleri koinotisin ilimperver ve gayur iereaslarından (vaizlerinden - f.d) Faziletli Papa Dionisios Efendinin kütüphanesinde mahfuzdur.
3 ncü ekklisiya, derununde leipsianonou bulunan osios (hristiyan çilekeşi - f.d.) Ioannis (Rossos) ismine mevkufdur. Bu ekklisiyanın fermanı 1885 de istihsal ve 1886 da inşasına ibtidar ile bir müddet tatil aydan sonra pitun (bütün) ehalinin maddi ve bedeni hidmet (hizmet - f.d.) ve hayretleri sayesinde 3000 lira sarfı ile 1892 senesinde ikmal olmışdır. Bina direksiz, kubbeli ve ve pek murtefi (29 arşın), haçvari (stavroeidis) şekilde Vizantin (Bizans) tarzı mimarisinde yapılmış olmağle, derunine girildikde gösterdiği ihtişamı ve kubbenin azameti önünde gerek mimarı Gümüşhaneli Haralambos H. Savvanın fenn ve istidadı ve gerek Agion Oros eserleri olan Despotikai eikonesler[1] nazarı dikkat ve hayranı celb ider. Ekklisiyanın garb cihetinde olan cümle kapusı Ürgüpün madeniyatından balgam-ı mermer daşından imal idilmişdirki, mezkur mermer cilayı son derece kabul itdiğinden cam gibi parlamakda olub, üzerine oturtulmuş tarih taşında yazılar vardır.
Osios Ioannis ekklisiyasının yevmi mahsusi olan Maios (Mayıs - f.d) 27 sinde icra idilen panayır gerek parlaklığı ve gerek her tarafdan gelen ziyaretçilerin kesreti ile pitun civar panıyırleri mıyanında (meyanında) temeyüz ider. Osios Ioannis, Kaisareias, Ikoniou (Konya - f.d) ve Ankiras (Ankara - f.d) eparhiyalarında mucizatı ve şifabahs nimeti ile hatta Ermeni ve İslamlar arasında bile meşhur ve maruf olmağle, mezkur eparhiyaların her tarafından, hatda pek uzak mahallerinden bile her gün akın akın gelen bila tefriki cinsi mezhep ziyaretçilerin iskan ve istirahatı içun ekklisiya avlisinde 10 kadar odalar yapılmış idi isede ziyaretçilerin kesreti gün be gün artmakda olmağle gayri kafi görüldüğünden, diğer odalar dahi yapılmak üzre ekklisiyanın yakınındaki evler satın alınmıştır.
Osios Ioannis ekklisiyasında azizin yalınız sağ kolu noksan olan leipsianonou mahfuzdur. Ürgüp'te şayanı zikr olarak 1839 tarihinden bed ile elan devam etmekde iki ekklisiyanın vaptis (vaftiz - f.d) olan çocukların kayd (Kodika) defterinden made (maad - başka - f.d) asarı atikaya dair elbise-i ruhaniye ve diğer alat-ı edavatı saire bulunamamaktadır. En eski antiminsion 1812 tarihlidir.
Ürgüp'ün mevkii ve manzarası pek şirin ve latifdir. Şehre yaklaşıldıkda ilk evvel nazar dikili dikili kayalara çarparki, ince ve iki kavak yüksekilğinde kaya direkler tepesinde dört misli kalın baş konulmuş gibi tabiatın bu hikmetamiz nişaneleri insanın hayıret ve teacübini celb ider. Akabince güya bir büyük çimenzar gibi olan bağ ve bağçelere girerki dört ırmakdan sulanan cennet bağçesi misilli dürlü (türlü) meyveli ve büyük meyvesiz ağaçlar ile ekin ve kesretli bulunan yonca rüzgardan dalga peyda itdiği vakit büyük bir deniz görüyor ve yavrularını ganatlar (kanatlar) altında vikaye iden tauk (tavuk) gibi yapraklar altında kat kat üzümler ile bir manzara-i rana teşkil iderki en müellem kalbide açarak ferahnak kılar.
Ürgüp derbendler arasında olmakle kayalar yazın ısınıp pek sıcak ve 4-5 ay devam eden kışı şiddetli ise de havası iyi ve sıhhate nafi idiğine, emraz-ı safiyenin pek nadir olarak burayı ziyaret ve hükmü pek az müddet devam ettiği gibi ahalinin her şeyi taliye atf ile vazifesiz ve ekseriya belediye hekimi dahi olmayarak yaşayabilmeleri bir delil kavidir.
Ürgüp'te Cuma ve Cuma ertesi haftada ikigün pazar kurulup etrafı esnaf köylerin hasılatı sarf edilir. Buğday pazardan hiç eksik olmazsada başlıca Eylülden itibaren 3 ay pazar zahireden dolu olarak ahz ü ita fevkalade olur. Yerli buğday arzın hökmi kuvvetsiz olduğundan pek az zer edilir, lakin meyve ve sebzeler için son derece müsait olmağle bilhassa mutennevi ol cins ve mebzul meyveler üzerine hem civar karyeler ile oldukça işlek bir ticaret ceryan eder. Nefs-i Ürgüp, taşlık ve kayalık bir mahal olup, çok evler kayadan oyma olduğu gibi ebniyeye (binalar - f.d.) elverişli envai taşları vardır. Kasabanın şimal-i garbı cihetinde takriben bir saat mesafede birde balgamı mermeri taş ocağı vardır. Buradan çıkarılan mermer damarlı ise de son derece cila kabul ettiği gibi işlemesi de kolaydır. Bu mermerden zi-kıymet (kıymetli - f.d) edavat-ı bey'tiye, yazı ve sigara takımları yapıldığı gibi mezar taşı ve levhalık içinde civar vilayetlere füruht (satış - f.d.) ve nakl olunur. Bu ocağın ittisalinde (bitişiğinde - f.d.) içmece namı ile birde kükürtlü su pınarı vardır ki ekseriya Ioulios (Temmuz - f.d) ve Augoustos aylarında civar köylerinden ve bazen uzak mahallerden içmek için gelirler.
GEORGİOS ST. ANASTASOPULOS
DİDASKALOS (ÖĞRETMEN)
Fehmi DİNÇER
Ankara 2005
[1] Bu ikonalar, zikri sebkat iden İeromonahos Dionisios marifeti ile gayreti sayesinde vatandaşlarımızdan agniya (varlıklılar - f.d.) ve eşrafın mesarifi ile imal idilmiştir.
Foto:www.urgup.bel.tr