Belirtme Öbekleri - 6

BELİRTEÇ ÖBEĞİ (böb)     

daha güçlü (güreşçi) ,

b          öna

böb   

en  güzel (kızlar) ,

b      öna

böb 

pek  çok (yalvarmak)

b        b

böb

Örneklerde önadın ya da belirtecin anlamını daha belirgin kılan başka bir belirtecin kurduğu öbeğe belirteç öbeği denir.

Belirteçler eylem, eylemsi ve önadlarla birlikte kullanılır. Eylem ve eylemsilerle kullanılan belirteçler öbek oluşturmaz.

Belirteçlerin öbek oluşturabilmeleri için ya önad ya da başka bir belirtecin önüne gelmesi gerekir.

Belirteç öbekleri Türkçe'nin sözdizimi kuralına uygundur. Birinci öğe belirten, ikinci öğe belirtilendir.

Örneğin,

çok başarılı (öğrenci)

bten    blen

     böb…….  ……….

      öna                a

önatam

BELİRTEÇ TÜRLERİ

1. Üçü birden aşağı indi.

b

2. Sabahleyin yola çıkarız.

b                                                                 

3. Sessiz sessiz ağlıyordu

b 

4. Daha güzel günler göreceğiz.

                              b

5. En gerçek, en sevilmiş yaşanmışlardı.

                             b                b                          

6.Çabuk çabuk soyunarak yatağa girdi.

                                   b

7. Sınava çok iyi hazırlan.

 b

Örnek tümcelerde koyu yazılan sözcükler, sözcük öbekleri eylemin, eylemsinin, önadın, görevce kendine benzeyen sözcüklerin  anlamlarını kimi zaman güçlendirip kimi zaman kısıltlayan sözcüklerdir, bunlara belirteç denir.

Belirteçler  yön, zaman,nitelik, nicelik yönlerinden güçlendirme ya da kıstlama görevi yapar.

Yukarıdaki örneklerde koyu yazılan  sözcükler bu özellikleri taşıyor.

Birinci örnekte, eylem yön, ikinci örnekte zaman, üçüncüdeyse nitelik (durum) bakımından belirtilmiş.

Dördüncü örnekte önad olan “güzel” sözcüğüne aşırılık (nicelik) anlamı katıyor.

Beşinci örnek tümcede önad ve eylemsiye üstünlük katılmış.

Altıncı örnek tümcede “çabuk çabuk” ikileme öbeği eylemsiyi nitelik olarak belirtmiş.

Belirteçler, anlamca ad soylu sözcüklerdir.Belirteçler, tek başına ele alındığında ad olarak değerlendirilir. Belirteç kavramı adın özel görevle kullanılması sonucu ortaya çıkmaktadır.

Örneğin,

bugün : zaman adı

Bugün bitti

Tümcesinde “bugün” belirteç tümleci göevini üstlendiğinden belirteçtir.

Belirteçler kavram özelliklerine göre beşe ayrılır

1. Zaman Belirteçleri

2. Yer, Yön Belirteçelri

3. Nitelik Belirteçleri (Durum) 

4. Nicelik Belirteçleri (Azlık - Çokluk)

5. Soru belirteçleri

- ZAMAN BELİRTEÇLERİ (zb)

Bugün sevinen yarın ağlayabilir.                

Bu çarşamba geliyor.       

Film izlerken konuşulmaz.

Eskiden gelen / çerçiler şimdi gelmiyor artık.

Yukarıdaki örnek tümcelerde koyu yazılan sözcük,  sözcük öbekleri eylemi, eylemsiyi belirtip sınırlandırıyor.

Eylem ya da eylemsinin anlamını zaman yönünden sınırlayan belirteçlere zaman belirteci (zb) denir.

Zaman belirtecini bulmak için yükleme “ne zaman, ne zamana doğru, ne zamana dek, ne zamandan beri, kaç gün” soruları yöneltilir.

Zaman belirteçleri kendi içinde üç bölüme ayrılır : 

1.Geçmiş Zaman Belirteçleri : dün, az önce, geçen yıl vb.

2.  Şimdiki Zaman Belirteçleri  : bugün, şimdi vb.  

3.. Gelecek Zaman Belirteçleri :  yarın, birazdan, gelecek yıl, biraz sonra vb.

Zaman belirteci olarak kullanılan başka sözcükler : henüz, sabahleyin, akşamleyin, erken, geç, gece, gündüz, ansızın, aniden, birdenbire, önce, yazın, ilkin, günlerce, aylarca, hemen, demin, çabuk, er geç, hâlâ, bıldır, erken vb.

Zaman belirteçleri zaman adıdır. Ancak bir eylemi, eylemsiyi belirttiğinde zaman belirteci olurlar.

Örneğin,

Beş gündür açlık grevinde.

başlangıç

Sabah her şey düzelecek.

bitiş

Sürekli değil üç saat çalış, bir saat dinlen.

     süre                     süre

- YER YÖN BELİRTEÇLERİ (yb)

Denize karşı oturdu.

Aşağı inince / onu gördü.

Eve doğru koşarak gitti.

Geri dönmeyiniz.

Yukarı tükürse bıyık, aşağı tükürse sakal.

Okula kadar koştu.

Yukarıdaki örnek tümcelerde koyu yazılan sözcük, sözcük öbekleri yüklemin gerçekleştiği yerdeki yönünü belirtiyor.

Tümcede eylemin yerce yönünü gösteren belirtece yön belirteci denir. 

Yön belirteçlerinden bazıları : aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, arka, sağ, sol, üst, alt, -e doğru, -e karşı, -e kadar vb.

Yön belirteçleri yer bildirmez.Yer bildiren tümce öğesi dolaylı tümleçtir. Örneklerde koyu yazılan sözcükler, sözcük öbekleri adın durum eklerinden “-e, -de, -den ” alırsa dolaylı tümleç olur. 

 Örneğin,

Aşağıya indi. Geriye dönmeyiniz. Evden ayrıldı.

dt                         dt                                dt

Adın “-i” durum ekini alan belirteç belirtili nesne görevinde olur.

Örneğin,

Dışarıyı gözetliyordu.Dışarıya bakıyordu. Dışarı çıktı.

blin (a)                          dt (a)                            bt (yb)

Durum ekleri alan sözcük “dışarı” ad olmuş. Belirteç, durum eki almamış sözcüktür.

Yön belirteci adların önüne gelerek önad  görevinde kullanılabilir.

Örneğin,

Aşağı katta kim oturuyor

öna      a

önatam..    .......  ................    

dtöb              ö          y

Yer yön belirtecini bulmak için “nereye, nereye doğru, nasıl, ne yöne, ne tarafa” sorularından yararlanabiliriz. Sorular yükleme sorulduğunda tümcedeki belirteç tümleci yer yön belirtecidir.

NİTELİK BELİRTEÇLERİ (nb) 

Sessiz sessiz ağlıyordu. (niteleme) 

Temiz giyinmek / bir eğitim işidir. (niteleme)

Kahramanca karşı koyuyordu düşmana. (niteleme)

Senli benli konuşmanı / istemiyorum.(niteleme)

Mutlaka başaracaksın. (kesinlik)

Yürek sevdiğini unutur mu hiç. (kesinlik)

Yalnız sen değilsin, biz de varız. (sınırlama)

Ancak, korkunun ecele yararı yoktur. (sınırlama)

Keşke İstanbul’da yaşasaydı. (dilek)

Eğer çalışırsan başarırsın. (koşul)

Gene konuşmadı. (yineleme)

– Sen de geliyor musun?

-- Hayır (yanıt)

– Yiğitliğin onda dokuzu kaçmakmış öyle mi

-- Evet, öyle. (yanıt) 

Belki yarın gelebilir. (olabilirlik)

İhtimal ki sen de olacaksın. (olabilirlik)

Aradığın kişi işte karşında.

Yukarıda sıralanan örnek tünmcelerde koyu yazılan sözcük ya da sözcük öbekleri eylemin, eylemsinin durum, nitelik ya da görünüşlerini belirtmektedir.

Belirtecin nitelik belirteci olup olmadığını yükleme yönelteceğimiz “nasıl” sorusuyla anlarız. Kimi kez de, “neden, ne biçimde, ne durumda” sorularını yöneltiriz.

Nitelik belirteçleri, örneklerde de görüldüğü gibi anlam ayırtısına göre : “niteleme, kesinlik, sınırlama, dilek, koşul, yineleme, yanıt, olabilirlik, gösterme” olarak adlandırılır.

 NİCELİK BELİRTEÇLERİ  (nib)

Onu pek severim. (çokluk)

Senin kadar (güzel) bir insan. (eşitlik) 

Daha (iyi) insanlar tanıyacaksın. (üstünlük)

En büyük eserim Türkiye Cumhuriyeti’dir. (en üstünlük)

Desem ki vakitlerden bir nisan akşamıdır.

Rüsgârların en ferahlatıcısı  sende esiyor.

Sende seyrediyorum denizlerin en mavisini

Ormanların en kuytusunu sende gezmekteyim.

Senden kopardım çiçeklerin en solmazını. (en üstünlük)

en ferahlatıcı rüzgârlar / en mavi denizler /

            b          öna                        b  

en kuytu ormanlar / en solmaz çiçekler

                b      öna                     b    öna               

dağların en tepe yeri  / en büyük eserim /

 b    öna             b    öna

senin kadar  güzel

b              öna

Usulca oturduğu yarden doğruldu. (küçültme)

Çok yorgunsun. (aşırılık)

Pek şirin bir kızdı. (aşırılık)

Örnek tümcelerde koyu yazılan sözcükler, sözcük öbekleri eylemi, eylemsiyi, belirteci, önadı etkiliyor. Söz konusu belirteçlerin tümü azlık çokluk anlamı veriyor. Bunun için nicelik bildiriyor.

Türkçe'de nicelik belirteçlerinin başlıcaları şunlardır :

“pek, çok, daha, en, biraz, epey, sık, seyrek, eksik, çokça, çok az, daha çok, pek çok, kadar, usulca, azıcık, fazla, fazlaca, harikulade, gayet, fevkalade, demincek, hemencecik, şimdicik” vb.

Nicelik belirteçleri anlam ayırtısına göre, “eşitlik, üstünlük, en üstünlük, aşırılık, küçültme” olarak adlandırılabilir. Bu adlandırma örnek tümcelerde görülmektedir.

Tümcede nicelik belirtecini bulmak için önüne geldiği sözcüğe (eylem,eylemsi,belirteç,önad) “ne kadar” sorusunu yöneltiriz.

“Daha” üstünlük belirteci zaman belirtirse “zaman belirteci” ; “bir daha” biçimindeyse “yineleme belirteci” olarak adlandırılır.

Örneğin,

Daha gelmedi. (zaman belirteci “zb” )

zb

Karar verebilmem için bir daha görmeliyim. (yineleme

yib

belirteci “yib” )

“Bir” sözcüğü aşırılık belirteci olarak kullanılabilir. 

Örneğin,

Arkadaşını görünce bir sevindi, bir sevindi anlatamam.

Adlarla kurulan ikilemeler tümcede belirteç göreviyle kullanılabilir.

Örneğin,

Elmaları sepet sepet sattık.

Üzümler kilo kilo yendi.

Bahçe duvarından azar azar su sızıyor.

- SORU BELİRTEÇLERİ (sob)              

Ne gezip duruyorsun ?

Nasıl taşınacağız ?

Niçin erken kalkıyorsunuz ? 

Kim için çalışıyorsun ?

Hani kazandıkların ?

Ne kadar aradın beni ?

Kim ile buluşacaktın ?

Ne biçim konuşuyorsun?

Örneklerde koyu yazılan sözcükler eylemlerin, eylemsilerin anlamını  etkileyerek tümceye soru anlamı katmaktadır.

Eylemin, eylemsinin anlamını soru yoluyla kısan ya da berkiten belirteçlere soru belirteci denir.

“ne” soru belirteci, soru önadı, soru adılı olarak da kullanılabilir.

Örneğin,                  

Uzakta ne görüyorsun ? (soru adılı “soadl” )

soad

Sonuca ulaşmak için ne yol deneyelim? (soru önadı “soö

soöna

“Ne” belirteci  soru anlamı dışında kullanıldığında nicelik belirteci, ünlem olarak kullanılabilir.

Örneğin,

Ne sevimsiz insanlar varmış.

nib

Ne, sınavı kazanamadın ha!

ün

Soru belirteçlerinin başlıcalarını şöyle sıralayabilir.

“Ne, nasıl, niçin, niye, neden, hani, ne kadar, kim ile, ne biçim, ne zamandan beri, nice, ne denli, ne zamana dek, kim gibi.

Kimi soru belirteçleri öbek durumundadır. Bunların dışında tek sözcük olarak kullanılan soru belirteçlerinden, “nasıl, niçin” belirteçleri bileşik sözcüsü

nasıl: ne (Türkçe), asıl

niçin: ne,

.. YAPILARINA GÖRE BELİRTEÇLER

Belirteçler, yapıca dörde ayrılır: 

1. Yalın Belirteçler 

2. Türemiş Belirteçler

3. Bileşik Belirteçler 

4. Öbekleşmiş Belirteçler

- YALIN BELİRTEÇLER

Yapım eki almamış ya da bileşik sözcük durumunda olmayan kök durumundaki belirteçlerdir.

Örneğin,

“Az, en, pek, çok, dün, yarın, geç, daha, henüz, beri, şimdi, gece, hep” vb. 

- TÜREMİŞ BELİRTEÇLER

Yapım eki alarak yeni anlamlı gövde durumundaki belirteçlerdir.

Örneğin,

“Önce (ön-ce), sonra (son-ra), erken (er-ken), yazın (yaz-ın), sabahleyin (sabah-leyin), günlerce (gün-ler-ce), içeri (iç-eri), dostça (dost-ça (-ce) ), delicesine (deli-ce-s-i-n-e), hızla (hız-la), eskiden (eski-den), şimdicik (şimdi-cik), ansızın (an-sız-ın) , güzün (güz-ün), giderek (git-erek), gittikçe (git-tik-çe), durmadan (dur-ma-dan) “ vb. 

- BİLEŞİK BELİRTEÇLER        

Birden çok sözcüğün  birleşip kaynaşmasıyla oluşan belirteçlerdir

Örneğin

“Bugün (bu-gün), birdenbire (birden-bire), biraz (bir-az), ilkönce (ilk-önce), niçin (ne-için), nasıl (ne-asıl), gelişigüzel (gelişi-güzel), rasgele (rast-gele), böyle (bu-ile) şöyle (şu-ile), birçok (bir-çok)” vb.

- ÖBEKLEŞMİŞ BELİRTEÇLER

Sözcükler, yinelenerek, çekim eki alarak ya da yan yana gelerek öbekleşmiş belirteçler oluşur.

Örneğin,

“Altı ay, eve doğru, biraz daha, üç günde bir, kulaktan kulağa, er geç, şöyle böyle, aşağı yukarı, hemen hemen, pek çok, bazı bazı, güzel güzel, ... den sonra, .... e kadar

.. BELİRTEÇLERİN TÜMCEDEKİ GÖREVLERİ

Belirteçler tümcede belirteç tümleci görevindedir. Tümceyi çözdüğümüzde belirteç tümleci olarak gösterdiğimiz sözcük, sözcük öbekleri sözcük  türü olarak  belirteçtir. 

Örneğin,

Biraz sonra ayrılacağım buradan.

btöb

Yavaş yavaş yerinden doğruldu.

 btöb