Engellileri yok sayan seçim sistemi

Seçimler yaklaşırken engellilerin seçim çilesinde yine değişen bir şeylerin olmadığını görüyoruz.

Hoş genel anlamda vatandaşı sandığa gitmeye zorlayan sistemin çilesi büyük buna rağmen yenilenmemekte ısrarlı.

Ancak engelliler cephesinde nedir bu ısrar anlamakta zorlanıyorum. Üstelik dünyada buna çözüm sunan ülke örnekleri varken.

ABD’de oyların yüzde 90’ı aşkın bir bölümü elektronik yöntemlerle kullanılmakta veya sayılmaktadır. Artık bütün oy kullanma yerlerinde yasa gereği engelli seçmenlerin gizlilik içinde ve bağımsızca oy kullanabilmesini sağlayan bir oy kullanma cihazı bulunması zorunludur. Dolayısıyla, görme engelli bir seçmen kulaklık takıp ekran veya butona dokunmak suretiyle gizlilik içinde oyunu kullanabilmektedir.

Başka özel ihtiyaçları olan seçmenler, sözgelimi İngilizceyi anadili olarak konuşamayanlar da bu yeni teknolojiden yararlanmaktadır. California, Los Angeles’da oy pusulaları sekiz farklı dilde sunulmaktadır. Yeni teknolojilerin fiziksel açmazları olan veya dil engeline takılan seçmenler için büyük bir kolaylık sağladığı tartışılmazken biz ilkel zaman metotlarında devam ediyoruz.

Anayasal prensip olan genel oy ilkesi gereği, Almanya’da yerel, Federal ve bölgesel düzeyde yapılacak tüm seçimlerde özürlü bireylerin oy kullanma hakkı diğer bireyler gibi bulunmaktadır. Bu prensip ayrıca, Avrupa Parlamentosu seçimlerinde de kanunsal düzenlemelerle garanti altına alınmıştır. Bund and Länder adlı kanunsal düzenlemelerle seçim prosedürleri belirlenmiş ve oy kullanmaya erişimde özürlü bireylerin her aşamada dezavantaj yaşamaması için gerekli düzenlemeler yapılmıştır.

Danimarka’da seçim yönetiminin organizasyonundan Belediyeler sorumludur. Fakat İçişleri ve Sosyal İşler Bakanlığı, özürlülerin seçimlere erişilebilirliğini kolaylaştırmak için belediyelerin almak zorunda olduğu uygun önlemleri bir rehber ile belirler. Bu rehbere göre, seçim sandıklarının bulunduğu yerlerde en az bir oy kullanma kabininin aynı anda üç kişinin bulunabileceği şekilde tasarlanmış olmalıdır. Oy kullanma kabinlerini tekerlekli sandalye kullanan seçmenler içinde uygun olarak tasarlanması sağlanmıştır. Dahası oy kullanılacak olan oda/yapılara karar verilirken yerel kurul bu yerlerin mümkün olduğunca fiziksel özürlülerin ve tekerlekli sandalye kullanan seçmenlerim erişilebilirliğine uygun olmasını göz önünde bulundurmaktadır.

Bazı durumlarda özürlülük hukuki ehliyet sınırlandırılması söz konusudur. Ağır zihinsel özrü olan bazı kişilere bir yasal vasi tayin edilir.

Fransa’da engelli bireylerin oy haklarını kullanmaya tam katılımlarının sağlanması için 11 Şubat 2005 tarih ve L.62-2 sayılı yasada “oy kullanılan merkezlerinin ve oy kullanım tekniklerinin özür türü ne olursa olsun tüm özürlü bireyler için, özellikle de fiziksel, duyusal zihinsel ya da ruhsal özürlüler için erişilebilir olması sağlanmalıdır.” İfadesi yer almaktadır. Ayrıca, L.57-1 sayılı yasayla özürleri ne olursa olsun özürlü bireylerin oylarını otonom olarak kullanabilmeleri öngörülmüştür, bu da oy verirken makinelerin kullanımını gerektirmektedir. L. 64 sayılı yasaya göre seçmenler “yakınlığı sorgulanamaz” bir başka seçmen aracılığıyla seçmen listelerinin düzeltilmesi de dahil olmak üzere bütün oy kullanma işlemlerini gerçekleştirebilirler. Televizyon kanallarından seçimlerle ilgili farkındalık yaratacak programlar yapmaları istenmektedir. Medya Üst Kurulu bir tavsiye kararı (7 Kasım 2006) yayımlayarak kanallardan seçim zamanlarında ana programlarda alt yazı ya da işaret dili kullanarak erişimi desteklemelerini istemiştir. Bu tavsiye kararı aynı zamanda adayların konuşmalarının işaret diline çevrilmesini ve alt yazıyla yayınlanmasını hedeflemektedir. Adayların tanıtımının geneli yine mitinglerle ve halka yönelik tanıtım programlarıyla gerçekleştirilmektedir. Avrupa Parlamentosu’nun bir sonraki seçiminde özürlü bireylerin oy verme hakkını kullanmasını sağlayabilmek için Fransız Hükümeti görme özürlü bireylerin oy kullanma prosedürlerini öğrenmelerini sağlayacak makineler yerleştirmeyi düşünmektedir. 

Yapılacak seçimler sırasında İsveç’in tümünde, yerel yönetimlerin sınırları içinde seçim yerlerinin erişilebilirliğinden belediyeler sorumludur. Eğer bir belediye, oy kullanmada gerekli olan bir kamu binasının belli sebepler nedeniyle ulaşılabilirlik çerçevesinde yetersiz olduğu kanısına varırsa; bu durumu İl Yönetim Kuruluna rapor etmektedir. Hükümet, toplumsal bir yerel sorun olarak gördüğü bu konuda; belediyelerin kanunsal düzenlemelere uyum sağlaması için tam destek sağlamaktadır.

İtalya’da engellilerin oy kullanma hakkı, özür durumları da göz önünde tutularak, özel kurallarla düzenlenmiştir. Yerel yönetimler oy kullanılan merkezlere toplu taşım hizmeti vermekle yükümlüdürler. Ulusal yasalar seçim masalarının ulaşılabilirliği, oy kullanılan yerin uygun düzenlenmesi, seçim sandığının bulunduğu yerin erişilebilir olması, aday listelerinin görünür olması gibi konulara özel bir hassasiyet gösterir. Engelli birey kendi oy kullanma merkezi erişilebilir değilse, erişilebilir olan bir merkezde oyunu kullanabilir. 22/2006 sayılı yasayı temel alarak ağır özürlüler ya da tıbbi bir cihaza sürekli olarak bağlı kalması gereken hastalar evde oy kullanabilirler.

Avusturya’ da engelli bireylerin kendilerine kanunen verilmiş olan oy kullanma haklarını yerine getirmelerini temin için binaların erişilebilirliği ve gerekli olanakların sağlanması gibi aşağıda yer alan spesifik önlemler alınmaktadır. Bu önlemler fiziksel engelli bireyler için ulaşılabilir, engelsiz binalar; işitme, kısmi işitme, görme ve kısmi görme kısıtlılıkları yaşayan bireyler için işaret dili tercümanları, oy pusulaları için şablonlar ve kaplamalar; bütün özürlü bireyler için posta yoluyla oy kullanma, kişisel yardım; Yukarıda sayılan bütün yöntemler 2009 Avrupa Parlamentosu seçimlerinde de uygulanmıştır.

İrlanda’ da yasalar tüm vatandaşların eşit şartlarda ve tam katılım temelinde seçimlere katılmasını sağlamaktadır. Binaların, süreçlerin, kamusal hizmet ve tesislerin erişilebilirliğinin ve kullanılabilirliğinin ve ayrıca buna paralel olarak da engellilerin kişisel gizlilik ve mahremiyetlerinin korunmasını sağlaması için özel yasal tedbirler alınmıştır.

Hollanda da belediyeler mümkün olan tüm seçim merkezlerinde fiziksel özürlü seçmenlerin erişilebilirliğine yönelik düzenlemelerle ilgilenmek zorundadır. Bunlara ek olarak yakın zamanlarda yasalarda bir değişiklik yapılarak yasal olarak kısıtlama altında olan zihinsel özürlülere oy kullanma hakkı tanınmıştır.

İngiltere’de Temsiliyet Yasası (2000), özürlü bireylere oy kullanmada yardımcı olunmasına yönelik esasları belirlemektedir. Uygulama önlemleri, yerel yönetimlerin oy kullanma merkezlerini her dört yılda bir gözden geçirmeleri ile özürlü bireyler gibi vatandaşların oy kullanma merkezlerine erişebilirliklerine yönelik gerekli düzenlemeleri yaptırmakla yükümlü kılınmasına yöneliktir. Oy kullanma merkezlerinin seçimi (yer veya bina) yerel yönetimlerin yetkisi altındayken, seçimin yönetimi belirlenen yerel yetkililerin sorumluluk alanında bulunmaktadır. Adalet Bakanlığı, Seçim Komitesi ve Topluluklar ve Yerel Yönetim Dairesi (DCLG) ile işbirliği içinde seçim sürecinin tüm seçmenlerin oy kullanmalarını temin için gerekli çerçeveyi oluşturmaktadır.

Adalet Bakanlığı, oy kullanmanın gerektiği gibi gerçekleşebilmesine yönelik olarak binaların erişilebilir olması için gerekli olan geçici rampaların maliyetlerinin %50 sine kadar olan miktarı yerel yönetimlere hibe şeklinde vermektedir. Görme engelli ve az gören engelli bireylere ek destek sunulmaktadır. Her bir oy kullanma merkezi, görme engelli ve az gören özürlü bireylerin, kullanımı kolay, oy pusulasına tutturulan yeniden kullanılabilir özel bir araç yardımı ile bağımsız, etki altında kalmadan oy kullanmalarını temin eden bir araç ile donatılmıştır. Adalet Bakanlığı bu aracın geliştirilmesi aşamasında Kraliyet Görme Engelliler Enstitüsü ve görme engellileri temsil eden çeşitli grupların katkılarını almıştır. 2000 Yasası ile görme engelli ve az gören engelli bireylerin kullanabileceği şekilde oy pusulalarının büyük puntolarla hazırlanması yoluyla yardıma gerek duymaksızın oy kullanabilmeleri temin edilmiştir. Bunun yanında, seçim yetkilisi seçim süreci ile ilgili bilgi ve dokümanları seçmenlere diğer dillerde, Braille ve sesli ortamda sunmakla sorumlu kılınmıştır. Ruhsal ve fiziksel engelli bireylerin istekleri halinde belirledikleri diğer bir kişinin onlar adına oy kullanabilmeleri yasa ile düzenlenmiştir.

Kısa ve uzun süreli olarak hastanelerde tedavi gören hastalar oy kullanabilmektedir.

2001 yılında posta ile oy kullanma, seçmenlere oy kullanmada alternatif bir yöntem sunarak seçimlere olan katılımı büyük ölçüde arttırmıştır. Bu yöntem ayrıca, hareket kısıtlılığı olan engelli bireyler gibi oy kullanma merkezlerine ulaşmada problem yaşayan kişilerin ulaşabilirliğini de arttırmıştır. Yukarıda bahsedilen önlemler, yerel ve İngiltere Parlamento seçimlerinde kullanılmakta olup, 2009 Avrupa Parlamentosu Seçimlerinde de kullanılmıştır. Demokratik haklarını kullanmada seçim prosedürlerini bütün seçmenlerin ulaşabilirliğini göz önüne alarak düzenlemede İngiliz Hükümeti oldukça özverili çalışmalarda bulunmaktadır.

2005 yılında Estonya Seçim Komitesi seçim uygulamalarında yeni bir dönem başlatmıştır; dünyada ilk kez, sonuçlarının bağlayıcılığı kabul edilerek internet üzerinden oy kullanımı ülke genelinde uygulanmıştır. Yasalara göre, bütün seçimlerde ve referandumlarda e-seçim (iVoting) yöntemi uygulanacaktır. E-Seçim’in temel hedefi, katılımı ve erişilebilirliği yaygınlaştırmak amacıyla oylarını kullanmak üzere kullanıcılara alternatif bir yol verilmesidir. E-Seçim Projesi Estonya Hükümetinin kamu sektörünün etkinliğini artırmaya yönelik teknoloji kullanımı hedefini karşılamaktadır. Ayrıca proje, mevcut bulunan uzaktan veri doğrulama altyapısından faydalanmaktadır. Projenin hedef grubu, toplumsal bütünleşmeyi ve erişilebilirliği genişletmek amacıyla bütün seçmenler olarak belirlenmiştir. Internet üzerinden oy kullanmanın çok sayıda avantajı bulunmaktadır. Bunlar arasında bazıları; seçmenlerin kendi bölgelerindeki oy merkezleri dışında herhangi bir yerden oy kullanabilmesi, özürlü seçmenlerin veya seçim merkezlerinde bulunmaya engel olacak bir fiziksel soruna sahip bireylerin uzaktan erişiminin mümkün kılınmasıdır.

Bu yeni seçim teknolojilerinin büyük çoğunluğu ve daha fazlası son 10 yıl içinde seçim sistemine dâhil olmuştur. Her yıl daha fazla ülke oy kullanma işlemini toplumun bütün kesimlerine ulaştırabilmek için yeni teknolojiler sunmaktadır.

İnternetin dünya çapında ve çoğu ülkede giderek insan hayatının bir parçası olmasıyla, e-demokrasi de insan hayatında yerini alan ve hızla yayılmaya başlayan bir kavram olmaya başlamıştır.

İçlerinde Estonya, Hollanda, İsviçre ve İngiltere’nin de bulunduğu birkaç ülke, artık vatandaşlarının İnternet aracılığıyla oy kullanmasına izin vermektedir.

Bizde mi?

Bunun cevabını almak için bir önceki seçim manzaralarına bakmak yeterli.

2007 genel seçimlerinde bedensel engelli bir vatandaş asansörsüz bir okulun 5. katında olan sandığa erişemeyerek oy kullanamadı. Oy kullanamayınca dava açtı. Açtığı davada ise mahkeme, “Kendi kusurundan kaynaklanan bu durum davacının günlük yaşamını etkileyecek ölçüde üzüntü ve sıkıntı duymasına sebebiyet vermiyor” diyerek haksız buldu. 2009 yerel seçiminde de yine mimari engellerden dolayı oyunu bahçede kullandı. Oy kullanırken kimsenin görmemesi için ise başına büyükçe bir poşet geçirildi. Böylece poşetin içinde oyunu kullandı.

Üstelik 2009 seçimlerinde Yüksek Seçim Kurulu’nun aldığı karar gereği yaşlı, hasta ve bedensel engelli vatandaşların oylarını zemin katlarda bulunan sandıklarda kullanabileceğini açıkladı.  Ancak birçok yerde bu açıklamalar dikkate alınmadığı için birçok sandığın üst katlarda olması ve binaların engelli erişimine uygun olmamasından dolayı ya oylarını kullanamadılar ya da başlarına poşet geçirildi.

Başbakanlık genelgesi uyarınca sandığın görevli eşliğinde aşağı indirilip oy kullanılması sağlanması kuralına da uyulmadı.

Bu seçimlerde de tablonun çok değişeceğini sanmıyorum.

Yerel seçimler öncesi engellilerin oy kullanabilmeleri için Yüksek Seçim Kurulu (YSK) tarafından yeni bir yöntem planlanmış. Kurum, engelli bireylerin internet sitesinde paylaştıkları formu doldurmalarını ve bunu engellik durumlarını beyan eden heyet raporlarıyla birlikte bağlı oldukları muhtarlığa veya İlçe Seçim Kurulu’na beyan etmelerini istemiş.

Oysaki devletin kayıtlarında engellilerin bilgileri bulunmakta. İkinci bir işlemle engellilere yeni bir angarya yapılması bile engelli meselesine bakıştaki sığlığı göstermektedir.

Yine YSK görme engelliler için özel kabartmalı seçim pusulası hazırlıyor. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın da destek verdiği projeyle, seçim pusulaları görme engellilerin metinleri okumasına yardımcı olan kabartma harf (braille alfabesi) ile hazırlanacak.

Siyasi partilerin amblemleri ve adayların isimleri kabartma harflerle pusulaya yazılacak. Görme engelliler kabartma harflere elleriyle dokunarak, oy vereceği partiyi ve adayın üzerine pusulayı basacak. Kabartma seçim pusulalarının 30 Mart 2014 seçimlerine yetiştirilmesi planlanıyor.

Görme engelliler, seçim pusulalarında kabartma ve semboller bulunmaması nedeniyle bir yakını ya da sandık kurulu başkanının yardımıyla oy kullanıyordu. Görme engelliler, oylarının gizli olmadığını belirterek, sandık başında özgür iradeleriyle ve kimsenin yardımı olmadan oy kullanmak istediklerini dile getiriyorlardı.

Bu düşünülerek hayata geçirilmek istenen proje de geç kalınmadı mı? Seçimler için kısa bir süre kala hayata geçirilmek istenen proje bana yetişecekmiş hissini vermediği gibi samimide gelmiyor.

Yerel seçim manzaralarının üzerinden beş genel seçim üzerinden ise yaklaşık üç yıl geçtiği düşünülürse şimdiye bu soruna çözüm üretilmesi gerekmez miydi?

Yukarıda anlatmaya çalıştığım ülkelerin üzerinden kısaca yeniden geçerek ne kadar geride olduğumuzu bir kez daha görelim.

Almanya’da özürlü bireylerin her aşamada dezevantaj yaşamaması için gerekli düzenlemeler yapılmış bizde mimari engele takılan ya oy kullanamıyor ya başına poşet geçiriliyor. Eşitlik ilkesine aykırı bir sistemde medeniyetten, gelişmeden söz etmek mümkün mü?

Danimarka’da ağır zihinsel özrü olan bazı kişilere bir yasal vasi tayin ediliyor böylece oyunu kullanıyor. Bizde zihinsel engellilerin oy kullanma hakkı yok. Oy kullanma hakkı yasallarca elinden alınmış bir bireyin tam vatandaş olarak kabul edildiğinden söz edebilir miyiz?

Fransa’da sadece oy kullanma hakları düşünülmemiş seçim sürecince yapılan her türlü propagandalardan da eşit yararlanması düşünülmüştür. Oy kullanacağı kişinin yapacaklarından haberdar olamayan bir bireyin kullanacağı oyun sağlıklı olacağından söz edebilir miyiz?

İsveç’te Hükümet, toplumsal bir yerel sorun olarak gördüğü bu konuda; belediyelerin kanunsal düzenlemelere uyum sağlaması için tam destek sağlamaktadır. Bizde ellerinde olan verilerden yararlanmak yerine engelliye ikinci bir işlem yapılmaktadır. Belediyeler ise kendi eksiklerinden bihaber. Böyle bir durumda belediyeler eksiklerinden habersizken kamusal düzenlemelere uyum sağlamasını beklemek mümkün mü?

İtalya’da ağır özürlüler ya da tıbbi bir cihaza sürekli olarak bağlı kalması gereken hastalar evde oy kullanabiliyorlar. Bizde genelgelere rağmen sandıklar aşağı katlara indirilmiyor evde oy kullanması düşünülebilir mi?

Hollanda’da bunlara ek olarak yakın zamanlarda yasalarda bir değişiklik yapılarak yasal olarak kısıtlama altında olan zihinsel özürlülere oy kullanma hakkı tanınmıştır. Dediğim gibi bizde zihinsel engellinin oy kullanma hakkı yoktur.

Bırakın teknolojik gelişmelere uygun seçim sistemini bu ufak iğleştirmeleri bile atlayan bir ülkede yaşıyoruz. Engellilerin vatandaşlık haklarını önündeki engeller uluslar arası anlaşmalarda ve anayasada güvence altına alınmış olmasına rağmen hala ilkel koşullarda bir seçim sistemi içinde yer alması vatandaştan sayılmadığının göstergesi değildir de nedir?

Seçimlere bir iki ay gibi kısa bir süre kalmış olmasına rağmen ortada somut bir şey yok. Bir seçimden diğerine geçen zamanda atlanan engelliler maalesef ki bu seçimlerde de atlandı.

Yine bildik, mahremiyetlerine dokunan manzaraların başkahramanları onlar olacaklar…

Bu yazı Yaşadıkça.com sitesinde yayınlanmıştır

Yazıda kullanılan ayrıntılı sonuçlar Özürlüler İdaresi Başkanlığı raporlarına dayanılarak verilmiştir.

oyatekin@gmail.com                                         

https://twitter.com/#!/oyatekin (@oyatekin)

http://yurthaber.mynet.com/yazarlar/tum/1/o.tekin35

OYA TEKİN / MEDYABEY.COM

Oya Tekin/ Engelliler Haber ve Bilgi Portatalı Yaşadıkça.com köşe yazarı

Not: Burada yazılan tüm yazılarım elektronik imza ve zaman damgası güvencesi altında yasal hakları korunmaktadır. Hiçbir şekilde basılı ya da elektronik bir ortamda (CD, Internet vs.) kaynak gösterilmeksizin izin alınmadan kullanılamaz.