Gelgit Olayları ve Akıntıları

Gelgit olayına ilk defa şahit olan bir çocuk, "anne, deniz gitti" diye ağlamaya başlamış... Jül Sezar da, "Galya Savaşları" isimli kitabında, askerlerinin gelgit olayı karşısındaki hayretlerini anlatmıştır.


Gelgitler, ay ile güneşin okyanus suları üzerindeki çekim etkisinden doğar. Aslında bu etki tek başına pek de önemli sayılmaz; bu yüzden büyük göllerde, Akdeniz, Karadeniz ve Baltık Denizi gibi kapalı denizlerde gelgit olayları yok denecek kadar azdır. Suların en üst seviyesiyle en alt seviyesi arasında ancak birkaç santimetre fark oluşur...


Lâkin, okyanuslarda bu fark fazlalaşır ve gelgit dalgası, devamlı bir dalga olur. Avrupa'nın Atlas Okyanusu kıyılarında gelgit olayı genellikle 4 ile 6 metrelik bir su seviyesi değişikliğine sebep olur. Fakat kıyı huni biçimi dar bir boğaz meydana getiriyorsa bu seviye farkı çok daha büyür. Alçak ve yüksek seviye farkının 16 metreyi bulduğu, Fransa'nın, Mont-Saint-Michel bölgesindeki gelgit olayı, dünyanın en büyük gelgit olaylarından biridir.


Sular alçalırken gemiler ve tekneler karaya oturma tehlikesiyle karşılaşırlar. Sular yükselirken de kumda yürüyen ya da bir kayanın üzerinde duran bir insanın, kendisini denizin ortasında sular arasında bulmamak için çok dikkatli davranması gerekir.


Gelgit yaşanan yerlerde sular zannedildiği gibi 6 saatte alçalıp, yine 6 saatte yükselmez. Bunun, öğrenilmesi kolay ve bilinmesi yararlı bir kuralı vardır ki, bu kural "onikidebir kuralı"dır. Suların alçalışının veya yükselişinin ilk saatinde su seviyesi, gelgitin, yâni en üst seviye ile en alt seviye arasındaki farkın onikide biri oranında yükselir veya alçalır. İkinci saat, onikide ikisi oranında ve üçüncü saat de, onikide üçü oranında yükselir ya da alçalır. Sonra durum bunun tam aksi olur...


Bundan anlaşılıyor ki sular, gelgit başladıktan sonra üçüncü ve dördüncü saatler sırasında gelgitin onikide altısı oranında hareket ediyor. Deniz kenarında, işte bu saatlerde azami dikkatli olmak gerekir. Deniz tamamen yükseldiği ya da alçaldığı zaman, iki saat boyunca hareketsiz kalacaktır.


Tatilinizi gelgit hareketi olan bir kıyıda geçirmeyi yeğlerseniz, günlük yaşantınızı ona uydurmanız ve denizle ilgili olan faaliyetlerinizi ona göre düzenlemeniz şarttır.


Gelgit olayının yaşandığı kıyı eğer düz ise ya da orada, girişi çok geniş bir koy varsa, denizin gelgit hareketi hemen hiç farkedilmez. Lâkin bir koyun ya da körfezin, eğer giriş kısmı dar ise orada gelgit zamanlarında akıntılar meydana gelir. Bu akıntılar gerek yüzenler, gerekse denizin üzerinde bulunanlar için çok tehlikelidir...


Gelgit akıntıları tekneleri ya karaya vurdurur, ya açık denize götürür, ya da kıyı boyunca uzaklara sürükler. Bu nedenle, tekneyle denize açılacak bir insan, gelgit akıntıları hakkında mutlaka bilgi edinmelidir.


Her gelgitte akıntılar "yön değiştirir"... Örneğin, Manş Denizi kıyılarında bu yön değiştirme olayı, zannedildiği gibi, suların en yüksek ve en alçak olduğu saatlere uymaz. Denizciler, her kıyıdaki gelgit akıntılarını saati saatine gösteren haritalardan yararlanırlar.


Fransa'da, Atlas Okyanusu'na dökülen Garonne, Loire, ya da Manş Denizi'ne akan Seine gibi akarsular ve kıyılardaki küçük ırmaklar deniz kabarınca tuzlu su ile dolarlar; deniz çekilince de bu tuzlu sular boşalır, üstelik akarsuyun tatlı suları da bir miktar denize akar.


Önemli gelgit olayları yaşanmayan Akdeniz'de ise büyük burunlarda ya da dar boğazlarda akıntılar vardır. Bu akıntılar, rüzgâr uzun bir süre aynı yönde estiği zaman meydana gelirler. Bu sebeple önceden nasıl bir akıntıyla karşılaşılacağı bilinemez. Cebelitarık, Çanakkale ve İstanbul boğazlarındaki şiddetli akıntının sebebi, Akdeniz'e dökülen akarsuların, çok kuvvetli bir buharlaşma olan bu denizden eksilen suları yeterince karşılayamamalarıdır.