Gönül

Gönül

 Türkçemizin çok özel bir sözcüğüdür. Batı dillerinde karşılığı yoktur ama hepsi o kadar değil. Biri bize ‘gönül nedir, anlat’ dese zorlanırız.

 Kullandığımız yere göre birçok anlama gelir gönül.

‘Gönülden vermek’ sözünde ‘isteyerek’ anlamına gelir. Gönlüm razı değil, gönülsüzüm sözünde de karşılığı ‘istemek’tir. Ama birinciden biraz farklıdır. Bu daha çok ‘tamam, yapacağım ama içimden gelmiyor’a daha iyi uyar. Yani ben yapacağım da, içimde başka biri var, o istemiyor.

 Bazen tersi de olur ve isteriz. Gönüllü askere gideriz örneğin. Biri gönüllü askere yazıldıysa, bu devletin o kişiden asker olması için resmi bir isteğinin olmaması anlamına gelir.

 Yabancıları bazen kalp dediği şeydir. Batı Yakasının Hikâyesi’nde Maria, Anita’ya durumunu anlatmaya çalışırken “But my heart Anita, but my heart…” (fakat kalbim Anita, fakat kalbim…) der. İngilizce’de gönül sözcüğünün kullanılışıdır. Yani, “sen haklısın, doğru söylüyorsun ama gönlüm başka bir şey söylüyor.” diyor Maria. Biz de bazen öyle kullanırız. Dramalı Hasan Hasgüler söylemiş.

 Kalbim seni özler

Yollarını gözler

Nerede verdiğin sözler

Niçin neden gelmedin

 Buradaki kalp, kalp değildir tabi, gönüldür. Kalp eskiden duygu merkezi olarak kabul edilirmiş. Ama sonra anladık ki öyle değilmiş. Doğrusu şudur: İnsan beyninde iki düşünme merkezi vardır. Biri mantık, diğeri duygu merkezidir. Genellikle bu ikisi hep birbiriyle çatışırlar. Gönül duygu merkezini temsil eder. İşleri, davranışları hep duyguya çeker. Duyguların merkezi beyinde limbik sistemdir. Mantık dışında her şeyi o yönetir. Mantık merkezi onun karşısında çaresiz kalır, kişi genellikle hep gönlünü dinler, ona uyar.

 Gönül sevgi anlamına gelir. Biriyle gönül bağı kurmak, onunla karşılıklı olarak sevgi alışverişi yapmak demektir. Selda Bağcan ‘Gönlüm hep seni arıyor, neredesin sen’ derken içinde hem sevgi, hem bizi tanımlayan ama bizden ayrı ayrı bir kişilik vardır. Şartlar neyi gösterirse göstersin gönül hep sevdiğini arar.

 Neşet Ertaş Gönül Dağı türküsünde gönlün gizli işler çevirdiğini söyler. Gönülden gönle gizli yol gider. Gönle söz geçirilmez. Gönül sahibini dinlemez. Gönül küstürülür, küser. Kafasına koyduğunu yapmak ister. Aslında bu da mantıkla duygunun bir insanda çatıştığını gösteriyor. Bazen öyle olur ki insanlar gönlü karşısına alır, onunla kavga eder, ona nasihatler verir. Orhan Gencebay ve Zerrin Özer şöyle anlatırlar:

 Her çiçekten bal alırsın

Her gördüğünle kalırsın

Sen kendini ne sanırsın

Belki bir gün uslanırsın gönül

 Uslan artık deli gönül

Bak gelip geçiyor ömür

Uslan artık deli divane gönül

 Fikret Kızılok gibi gönle yapma dersin, yine yapar.

 Bunca yıl herkesten kaçtın

En sonunda buldum sandın

Ansızın içini açtın

Yapma dedim yaptın gönül

 Gönülde taht kurulur. Burada gönül eni, boyu, yüksekliği olan üç boyutlu bir mekândır. Gönlün penceresi vardır. Oradan bakılabilir. Şemsi Belli söylemiş.

 Gönül penceresinden

Ansızın bakıp geçtin

Bir yangının külünü

Yeniden yakıp geçtin

 Gönül bazen kuş gibi bir yerlere konar. O zaman elle tutulabilen bir nesneye, hareket eden bir canlıya dönüşür.

 Cem Karaca’nın Tamirci Çırağı’nda ‘gönle bir ateş düşer, yanar ha yanar yanar.’ Gönül şimdi bir ateş potası olmuştur. Âşık adam aşkını gönlünün yanmasıyla açıklamıştır. Gönül umar, insan gibi bir şeylerle beslenir. Ümit gönlün ekmeğidir.

Gönül satın alınamaz. Gönlü ancak iyi davranırsanız alabilirsiniz. Gönül çok kolay kanar.

Yarım alma gönül alma.

Evet, satın alamazsınız ama bir yarım elma gönlü almaya yeter.

 Gönül yaralanır ve gönül yarası öyle kolay kolay geçmez. İnsan bir ayda iyileşirken gönül yarası yıllar sürer.

 Gönül hep iyi şeyler yapmaz. Hani bazen bir suç işleyince insanlar ‘şeytana uydum’ derler ya, işte o gönüldür. Söz dinlemeyen, insanı zora sokan, yokuşa süren, söz geçirilemeyen gönül. Gönül uçar, konar, düşer, beslenir, kıskanır, kızar, umar, huysuzluk yapar, ortalığı karıştırır, küser, yaralanır. Ama insan değildir, gönül, gönüldür.

 Aşağıda iki sözcükle geçiştirilen gönül deyimleri ve birleşik kullanımı var. Bunları yazmaya kalkarsam bu yazı kitap olur.

 - gönlü akmak - gönlü bulanmak - gönlü çekmek - gönlü çelinmek - gönlü çökmek - gönlü düşmek

- gönlü ile oynamak - gönlü istemek - gönlü kalmak - gönlü kanmak - gönlü kaymak - gönlü kırılmak - gönlünde (veya gönüllerde) taht kurmak - gönlünde kalmak - gönlünden geçirmek (veya geçmek) - gönlünden kopmak - gönlüne doğmak - gönlüne dokunmak - gönlüne girmek - gönlüne göre - gönlünü çalmak - gönlünü çelmek - gönlünü düşürmek - gönlünü eğlemek - gönlünü etmek (veya yapmak) - gönlünü hoş etmek - gönlünü kaptırmak - gönlünü karartmak - gönlünün dümeni bozuk - gönlünü pazara çıkarmak - gönlünü serin tutmak - gönlünü söndürmek - gönlünü yaralamak - gönlün yazı var, kışı var - gönlü olmak - gönlü olmak - gönlü razı olmamak - gönlü takılmak - gönlü varmamak - gönül (veya gönlünü) almak - gönül (veya gönlünü) avutmak - gönül (veya gönlünü) eğlendirmek - gönül (veya gönlünü) yakmak - gönül açmak - gönül akıtmak - gönül avlamak

- gönül bağlamak - gönül bir sırça saraydır, kırılırsa yapılmaz - gönül bulandırmak - gönül çekmek - gönülden çıkarmamak - gönülden gönle yol vardır - gönülden ırak olmak - gönül ferman dinlemez

- gönül gezdirmek - gönül indirmek - gönül kırmak (veya yıkmak) - gönül kimi severse güzel odur - gönül kocamaz - gönül koymak - gönüller bir olunca samanlık seyran olur - gönül okşamak

- gönül var otluğa, gönül var bokluğa (konar) - gönül verme evliye, eve gider unutur - gönül vermek - gönül yıkmak

 GÖNÜL SÖZCÜĞÜNÜ İÇEREN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

 - Gönül avcısı -gönül bağı -gönül belası -gönül birliği -gönül borcu -gönül borçlusu -gönül bulantısı -gönül çöküşü -gönül darlığı -gönül dilencisi -gönül eğlencesi -gönül eri -gönül ferahlığı -gönül hoşluğu -gönül maskarası -gönül meselesi -gönül okşayıcı -gönül rahatlığı -gönül rızası -gönül tokluğu -gönül uğrusu -gönül yarası -gönlü bol -gönlü dar -gönlü gani -gönlü kara -gönlü tok -gönlü zengin -gönlü yaralı -can-ı gönülden

 Yabancılara kalp üzerinden gönül belki biraz anlatılabilir ama haydi, şunları bir anlatmaya çalışın, nasıl olacak görelim.

En güzelini en sona sakladım. Abdürrahim Karakoç’un.

 Sarı saçlarına deli gönlümü

Bağlamışım çözülmüyor Mihriban…

3 Ağustos 2022

Okuma Evi