Batı ve "öteki"

"Onlar kendilerini temsil edemezler, onlar temsil edilmelidirler" diyerek tanımlar Karl Marx Şark'ı. Yüzyıllardır Batı’nın zihninde yarattığı Doğu’yu bir cümlede izah eder. Karl Marx’tan daha önce Batı’nın Doğu’yu anlamlandırma çabalarını Edward Said meşhur ve çığır açan eseri Orientalism’de ortaya koymuştu. Batı “Rest” olarak tanımlar kendisi dışındaki medeniyetleri ve İslam medeniyetini doğu toplumlarının geri kalmışlığının nedeni olarak gösterir. Peki, bu konuda görgü şahitliği yapan tarih bize ne söylüyor? Gerçekten İslam Medeniyeti doğu toplumlarının geri kalmışlığının nedeni olabilir mi?

İslam Medeniyetinin tarihine şöyle bir geri dönüp baktığımızda insanlık tarihi açısından mühim dönüm noktalarını müşahede edebiliriz. Bunun ilk aşaması Hz. Peygamberim Medine’ye hicret etmesi akabinde yaşanan gelişmelerdir. Özellikle Fransız ihtilali sonrası dünya literatürüne giren eşitlik, özgürlük ve adalet gibi kavramlar Hz. Peygamber’in Medine’de siyasal istikrarı tesis etmek amacıyla Evs, Hazrec ve Yahudi kabileleri ile imzaladığı Medine Vesikası farklı inanç mensuplarının aynı ortamda barış ve huzur içinde yaşamaları için gerekli ortamı sağlayabilmesi açısında önemli bir köşe taşı olarak görülebilir. Öte yandan Hz. Peygamber’in irşat ettiği dini öğretilerin köle-efendi ayrımını ortadan kaldırarak eşitlik konusunda getirdiği açılım; modern toplumların hala uzağından olan ve başaramadıkları bir realite olarak varlığını korumaktadır. Zira çok yakın bir zamanda Fransız hükümetinin ülkede yaşayan Romanları Fransa’dan çıkarmak istemesi bunun en somut örneklerinde biridir.

İslam medeniyetinin attığı mühim adımlardan bir diğeri ise Abbasiler döneminde siyasal ve askeri başarıların bir tarafa bırakılarak kültürel çalışmaların hız kazanmasıdır. Özellikle yedinci ve sekizinci yüzyıllarda Beytü-l Hikme’de (Hikmet Evi) başlayan ve Al-Kindi’nin öncülük ettiği çeviri hareketi Yunan medeniyetinin kadim eserlerinin İslam medeniyetinin bilim insanlarının hizmetine sunulması cihetinden dikkatle üzerinde durulması gereken bir noktadır. Bu çeviri hareketi ile beraber sadece Yunan kadim eserleri İslam medeniyetinin hizmetine sunulmakla kalmadı aynı zamanda iki medeniyet arasında bir köprü kurulmasına zemin hazırlandı. Böylece Bağdat merkezli olarak İslam Medeniyetinin ilk tohumlar İslam coğrafyasına atılırken, İberya yarımadasında Endülüs medeniyetini kuracak ve geliştirecek olan Emevi hanedanın torunları Hıristiyan topraklarına bilgi ihraç edecekti. Nihayetinde farklı etnik ve inanç gruplarının mensuplarını bünyesinde barındıracak olan İslam toplumu Avrupa Rönesans ve Reform hareketleri başlamadan çok daha önceleri matematik, astronomi ve tıp gibi ilimlerde önemli başarılara imza atacaktı.

Bu bağlamda günümüz Avrupa’sının temelini oluşturan Rönesans ve Reformasyon gibi önemli hareketleri bu cihetten değerlendirmek İslam medeniyetinin Batı Medeniyetini olan katkısını müşahede edilmek açısında oldukça önemlidir. Zira İslam medeniyeti Bağdat ve Kordoba merkezli olarak bilim dünyasında önemli gelişmeler imza atarken Batı, Kilise dogmalarının kilitlerini açmaya ve engizisyon mahkemelerinin zihinlerine vurduğu kelepçeleri çıkarmakla meşgul olacaklardı.  Bu yüzyıllarda Avrupa karanlık bir Ortaçağ yaşarken, İslam medeniyetinin zirveye ulaşmasında önemli rol oynayan İbn Sina, Farabi, Harezmî gibi bilim adamları bugün hala Avrupa üniversitelerinde okutulan mühim eserlere imza atacaklardı.

Ezcümle Batı’nın “Rest” olarak tanımladığı İslam medeniyeti aslında Batı medeniyetinin temellerinin oluşmasında mühim rol oynamıştır. Onuncu yüzyılda zirveye oturan Müslüman bilim adamlarının eserleri Avrupa’nın zihni kirlerinin yıkanmasında bir dönüm noktası teşkil edecekti. Bu bağlamda Batı’nın kültürel kodlarını incelerken “rest” olarak ötekileştirildiği İslam medeniyetinin nüvelerine rastlaması tesadüf değildir.