Doğu Anadolu Tarihi'nden bir kesit, son Tunç Çağı 3

II. ARKEOLOJİK KAZILARA GÖRE DOĞU ANADOLU’DA SON TUNÇ ÇAĞI

A. Yukarı Fırat Havzasının Stratigrafik Verileri

3. Tepecik Höyüğü

Elazığ ilinin 31 km doğusunda bulunan tepecik höyük 17 m yüksekliğe ve 200x300 metrelik bir alana sahiptir.

Tabakalaşma durumu şöyledir.

1a tabakası Orta Çağ mezarlığını

1b-c tabakaları Demir Çağı’nı

2a1-2 tabakaları İlk Demir Çağı’nı

2a3 tabakası İlk Demir Çağı’ndan Son Tunç Çağı’na geçişi

2b1-3 tabakaları Son Tunç Çağı’nı

3a-b tabakaları Orta Tunç Çağı sonunu

3c-7 tabakaları Orta Tunç Çağı’nı

8-10 tabakaları Orta Tunç Çağı’ndan İlk Tunç Çağı’na geçişi

11-13 tabakaları İlk Tunç Çağı’nı (İTÇ III1-3) ele geçen kalıntılarıyla

yansıtmaktadır.

<ı>Mimari

Orta ve Son Tunç Çağı yerleşmeleri ova düzleminden höyük zirvesine doğru taştan teraslar üzerinde yükselmiştir. Hitit kültürünün izlendiği tabakalarda, dörtgen planlı bitişik düzende taş temeli kerpiç duvarlı konutlarda yaşanmıştır. Konutlar genellikle bir ya da çok odalıdır. Mahalleler yükseltilmiş taştan teraslar üzerinde kurulmuştur.

2b tabakasında[1] taş temel duvarların yüksekliği bazen 1.5 m’yi bulmaktadır. Duvar işliği 2b2 evresinde gelişkindir. Dörtgen planlı yapıların aralarında dar koridorlar vardır Yapı bölümlerinin durumu buranın birbirine bağlı kompleks olduğunu göstermektedir.

2b tabakasında 9 – L plankaresinde at nalı şeklinde bir ocak ele geçmiştir. Fırınların daha çok oda duvarlarının dış yüzlerine yakın yerleştirildiği görülmektedir.

Son Tunç Çağı 2b1-3 yapı katları[2], iyi korunmuştur. Ana teras duvarlarının çevrelediği bir alan içinde kalan bu çok odalı yapı kompleksi doğuya doğru uzanmaktadır. Bu yapı kompleksi, Doğu Anadolu Altınova-İsuwa-bölgesinin Son Tunç Çağı ev mimari ve bu ev mimarisinin yerleşme alanı içindeki konumunu göstermesi bakımından ilginçtir. Son Tunç Çağı Batı Anadolu konut mimarisinden çok, Orta Anadolu Hitit mimarisine daha yakın bir planlamaya sahiptir. Burada da Hitit merkezlerinde görüldüğü gibi bir merkez avlu etrafında yerleştirilmiş odalarla karşılaşılmaz. İhtiyaca uygun olarak, ekleme ve bölmelerle oda adedi çoğaltılmıştır. Bu yüzden yapının cephelerinde girinti ve çıkıntılar meydana gelmiştir. Duvarlar birbirlerine dik açı ile kavuştukları gibi, geniş veya dar açılarla da bağlanmıştır (Esin 1972: 102-103). Duvar yapı ögeleri olarak temelde taş ve üstünde kerpiç kullanılmıştır. Yapı içi ara bölmelerinde bazen yalnız kerpiç tuğla duvarlarla yapılmıştır[3].

<ı>Çanak Çömlek

2b mimarlık tabakasının çanak çömleği Hitit çanak çömleğine çok benzer, kısmen de Hitit çanak çömleğinin aynısını yansıtır. Yayvan tabaklar, küpler, derin kâseler, ince boyunlu kulplu testiler çoktur.

<ı>Küçük Buluntular

2b mimarlık tabakasında Çeşitli boncuklar, bakır veya tunçtan mızrak uçları, kanatlı baltalar, iğneler, ağırsaklar bulunmuştur. Hitit İmparatorluk devrinin sonlarında görülen mühürler bulunmuştur. Bunlar arasında T. 69-607 düğme veya disk biçimli, alçı taşından yapılmıştır. Yangın geçirmiş ve kırılmış olduğundan üstündeki yazı okunmamaktadır. Ayrıca 8 – K plankaresinde yine 2b tabakasında fritten yapılmış bir silindir mühür ele geçmiştir. Mühür Mitanni mühürlerinin Kerkük stilinde olanlar yaklaşmaktadır. Son Tunç Çağı’na ait çok sayıda hayvan kemiği de bulunmuştur.

4. Kaleköy Höyüğü

Kaleköy, Elazığ ilinin 108 km batısında Fırat Nehri’nin doğu kıyısında yer alır. Kale Fırat Nehri doğrultusunda kuzey-güney yönünde 1600 m kadar uzunlukta bir tepe üzerinde kurulmuştur. Kalenin üzerinde yer aldığı tepenin doğusu çok sarp ve dik olmasına karşın batısı teraslar halinde alçalmaktadır.Kaleköy, İlk Tunç Çağ’ından Orta Çağ’a kadar süren bir yerleşmeye sahne olmuştur.

Nişli alan da hemen nişlerin üstünde Hitit İmparatorluk Döneminde görülen kaya kabartmalarının yanında küçük oyuklara rastlanmıştır. Her halde burası kutsal bir alandır. C 12 karesi de yapılan çalışmalarda bir yangın tabakasına rastlanmıştır. Olasılıkla bu tabaka, Korucutepe, Norşuntepe ve Tepecikdeki yangın tabaksıyla çağdaştır.

5. İmikuşağı Höyüğü

İmikuşağı Höyüğü, Elazığı ilinin Baskil ilçesine bağlı aynı adlı köyün kuzey batısındaydı. Bugün Karakay Baraj Gölü’nün suları altındadır.

İmikuşağı Höyüğü’nün tabakalaşma durumu şöyledir.

Yapı Katı Dönemi

1 Ortaçağ

2 Ortaçağ

3 b-a Ortaçağ

4 b-a Hellenistik

5 b-a Geç Demir Çağı

6 c-a Erken/Orta Demir Çağı

7 Son Tunç Çağı II (Hitit İmparatorluk Dönemi)

8 Son Tunç Çağı II (Hitit İmparatorluk Dönemi)

9 Son Tunç II - Son Tunç I Geçiş (Eski Hitit Devleti Dönemi)

10 Son Tunç I (Eski Hitit Devleti Dönemi)

11 Son Tunç I ?

12 Orta Tunç II (Koloni Çağı geç evre)

13 Orta Tunç II (Koloni Çağı geç evre)

14 Orta Tunç I

Bu tabakalardan başka İlk Tunç Çağı’nın tüm tabakalarıyla Kalkolitik Çağın ise Son Kalkolitik Çağla temsil edilmiş olabileceği yolunda bazı kanıtlar vardır.

<ı>Mimari:

<ı>10. yapı katı, İmikuşağı’nın mimarlık ve buluntular açısından en zengin tabakasıdır. M 14-15 ve N 14-15 plankarelerinde dört evreli ( a-d ) olan höyüğün en erken evresinde ( 10d ), höyüğün doruğunda büyüklüğü 7.55X4.00 m olan dikdörtgen planlı bir yapı ( E2 ) bulunmuştur. Yarı düzgün taşlardan işlenmiş duvarların kalınlığı 0.90 m olup içten ve dıştan sıvanmış olup yüksekliği 1.10 m varan bu bağımsız yapıya, içe doğru açılan, iki basamaklı ve tek kanatla kapatılan bir kapı geçidinden girilir. İkinci evre ( 10c ) aynı mimari özellikleri gösteren 8X5 m boyunlarında E4 yapısı, erken yapıya ( E2 ) bir payanda görevi yapacak biçimde inşa edilmiş.

10. yapı katının duvarları taştan inşa edilmiş. Çünkü hiç kerpiç yıkıntısına rastlanmamış.

9. yapı katında, çok sıralı, yüksek taş temelli yapılar ortaya çıkar. N 14-15 ve M 14 plankaresi içinde bulunan bu evler dikdörtgen planlıdır ve duvarların birleşme noktalarında geçme tekniği yerine yapıştırma tekniği kullanılmıştır. Duvarlarının kalınlığı 0.65-0.70 olan 9. yapı katı bir yangınla son bulmuştur.

8. yapı katı, M 14-15 ve N 14 açmalarında bulunan ve duvarları 0.60-0.70 m kalınlığında dört yapıdan oluşmaktadır. Tek sıra taş temel üzerine kerpiç duvar olarak bir yangın tabakası üzerine kurulmuştur.

7. yapı katına ait düzenli bir plan elde edilememiştir. 0.65-0.70 m kalınlığında ve daha çok kuzeybatı-güneydoğu yönlerine bakan duvarlar, yuvarlak planlı taş öbekler ve M 15 plankaresindeki 4 ocak bulunmuştur. Bu ocaklardan ikisi, benzerlerini Norşuntepe’nin Son Tunç Çağı tabakasında gördüğümüz, dikdörtgen planlı ocak türündedir. 7. yapı katına ait bir mimari plan elde edilememekle birlikte, yapılara girişi sağlayan kapı eşiklerinin ahşapla kaplandığı anlaşılmıştır.

<ı>Çanak Çömlek:

<ı>7. yapı katının çanak çömleğinin tümü çark yapımıdır. Hitit İmparatorluk merkezlerinden (Korucutepe) tanıdığımız sivri dipli şişeler, kaba işçilikteki yayvan dipsiz tabaklar ve belirgin çark izli portakal renkli, düz dipleri daima iple kesilmiş çanaklar bulunmuştur. Az sayıda karşılaşılan boya bezeme ve bu bölgeye özgü bir form gibi görünen, dışa çekik ağız kenarlı ve ağız kenarının içi oluklu bantlar halinde çanaklar bulunmuştur.

8. yapı katının çanak çömleği 7. yapı katının çanak çömleğinden pek farklılık göstermez.

9. yapı katında, basit ve düz ağız formlu çanak çömlek yerini daha çok keskin ağız formlarına bırakmıştır. Kalınlaştırılmış ağız kenarı oluklu küpler çoğalmakta, pek çok Hitit İmparatorluk Çağı merkezinden (Korucutepe, Maşathöyük) tanıdığımız bir form olan tepsiler[4] ve içe dönük basit ağız kenarlı, keskin omuz profilli derince kaseler gibi yeni biçimlerle birlikte boya bezemeli kapların sayısı artmaktadır. Boya bezemeli kaplarda bezeme genellikle devetüyü astar üzerine kızılkahve renkli boya ile yapılmış yatay bantlar arasındaki zig-zaglar, kafes, çapraz ve içi dolu üçgenlerden meydana getirilmiştir 9. yapı katının çanak çömleği, gerek biçim gerek bezeme açısından Eski Hitit ya da erken Hitit İmparatorluk Çağı çanak çömleği ile benzerlik göstermektedir.

10. yapı katının çanak çömleği, hızlı dönen bir çarkta ( % 95 ) biçimlendirilmiştir. Hamurları genelde bol ve ince kum katkılı olan kaplar çoğunlukla banyo türünde ince astarlıdır. Astar rengi krem ( % 52 ) ve devetüyü ( % 32 ) arasında değişmektedir. Yumurta gövdeli iri vazolar (Resim 14 e-f), çift dikey kulplu, halka dipli, orta boy çömlekler, silindir boyunlu, yumurta gövdeli, boyundan omuza tek kulplu testiler, maşrapalar, banyo tekneleri, tepsiler, çift kulplu tencere Acemhöyük III’te bulunan bir örneğin aynısıdır. Boya bezeme bordo, kiremit ve kave renkli kalın şeritler biçiminde olup, kapların boyunları, omuzları ya da karınlarına, devetüyü ya da krem renkli zemin üzerine zig-zag, kafes bantları veya içi dolu üçgenler olarak uygulanmıştır. Bu katın en dikkat çekici özelliği kapların markalı oluşu ile Boğazköy ve Alacahöyük’tekilerine benzemesidir. 10. yapı katını çanak çömleğinin biçimsel koşutlarına Kaniş-Karum Ib-Ia, Alacahöyük III-II, Alişar 10T, Alacahöyük 4, 3a-3b ve Boğazköy’ün Büyükkale IVd-IVc, Aşağı Kent 4-3 tabakalarında sıkça rastlanmıştır. Doğuda ise Malatya/Arslantepe Vb-Va, Korucutepe H-I, Tepecik 3a-3b ve Norşuntepe IV tabakalarında benzerlerine rastlanmıştır.

<ı>Küçük Buluntular:

7. yapı katında, Demir Çağı ile Son Tunç Çağının ayıran yangının hemen altında bulunan, her iki yüzüne Hitit hiyeroglifleri kazınmış, bir erkeğe ait düğme şekilli mühür, tipolojik olarak Hitit İmparatorluk Çağının son dönemine ait oluşu yüzünden bu yapı katının tarihlendirilmesine yardımcı olmuştur.

8. yapı katında, 12.4 cm yüksekliğinde, pişmiş topraktan bir ana tanrıça figürini bulunmuştur. Ayaklarına Hitit tipi çarıklar giymiş çıplak ana tanrıça Anadolu’nun ünik tanrıça heykelciklerinden biridir.

10 yapı katında, çok sayıda gözlü dikiş iğnesi, keskiler, kolcuklu balta, hancer ve bıçak gibi tunç buluntular ve alçı taşından, taslak halinde, çekiç-başlı bir damga mühür bulunmuştur.

6. Pirot Höyüğü

Pirot Höyük, Malatya ilinin 42 km doğusunda, Merkez Kale Bucağına bağlı Kıyıcak (Pirot) Köyü içinde, Fırat Nehri’nin hemen güney kıyısında bulunmaktadır. Çift konikli bir höyük olarak bilinen Pirot Höyük İkiz Höyük adıyla da anılmaktadır. Doğu konik dik ve yüksekliği 25 m kadar, batı konik ise daha alçak yayvan ve geniş bir tabana sahiptir.

Tabakalaşma durumu şöyledir :

Bizans (MS 10. yy. – MS 13. yy.)

Roma

Erken Demir Çağı (MÖ 1. binin başı)

Son Tunç Çağı

Orta Tunç Çağı

İlk Tunç Çağı

Son Kalkolitik Çağlarına ilişkin yedi kültür katı ve bunlara bağlı olarak 12 yapı katı ortaya çıkarılmış.

<ı>Mimari:

Son Tunç Çağı’na ait IV. yapı katında her iki yanı düzgün sıvalı ve badanalı olan duvarlar enli ve oldukça sağlamdır.

<ı>Çanak Çömlek:

<ı>Şiddetli bir yangınla yıkılan IV. yapı katında açık devetüyü portakal renginde yayvan tabak parçaları, kalın cidarlı düz dipli çanak parçaları, yuvarlak dipli testi parçaları bulunmuştur. Bunların benzeri Korucutepe ve Tarsus Son Tunç Çağı evrelerinde görmekteyiz.

<ı>Diğer Buluntular:

<ı>Çok iyi korunmuş Hitit baltası bulunmuştur. Tepecik kazılarında bulunan baltaya benzemektedir.

7. İmamoğlu Höyüğü

İmamoğlu Höyüğü, Malatya ilinin yaklaşık 15 km kuzeydoğusunda ve aynı adlı köyün 500 m kadar güney batısında yer almakta. Höyük doğu-batı doğrultusunda 140 m, kuzey-güney doğrultusunda 150 m kadar boyutlarındadır.

Tabakalaşma durumu şöyledir :

İlk Roma

Son Helenistik

Erken Demir Çağı

Son Tunç Çağı

Orta Tunç Çağı

İlk Tunç Çağı’dan Orta Tunç Çağı’na Geçiş Dönemi

İlk Tunç Çağı

<ı>Mimari

<ı>6H plankaresinde Erken Demir Çağı duvar temellerinin altında, yoğun bir ahşap yangın tabakası içinde, açmanın doğu duvarı altından çıkarak batı doğrultusunda uzanan kalın bir duvarın taş temelleri bulunmuştur. 180-200 cm arasında değişen temelin iki yanı iri taşlarla örülüp arası çakıltaşı, moloz ve toprakla doldurulmuştur.

<ı>Çanak Çömlek<ı>

Ahşap yangın tabakası içinde, Hititlere ait özellikleri yansıtan bir testi bulunmuştur. Büyük olasılıkla III. kültür tabakası olan Son Tunç Çağına aittir.

8. Tille Höyük

Tille Höyük Adıyaman ilinin 60 km doğusunda Kahta ilçesinin ise 30 km uzağında Fırat Irmağı’nın doğusunda yer alır. Höyük bugünkü adı Geldibuldu olan köyün (Tille) hemen kuzeyinde bir dere yatağının kıyısında yer alır.

Tabakalaşma durumu şöyledir:

Geç Ortaçağ (MS 11.-14.yy)

Erken Ortaçağ (birkaç iz)

Geç Ortaçağ (birkaç iz)

Roma İmparatorluk Dönemi’nden (yalnızca sikkeler) oluşan 1. Dönem

Helenistik Dönem’den (MÖ 3.yy-MS 1.yy ortası) oluşan 2. Dönem

İran Dönemini (MÖ 6.-4. yy) yansıtan 3. dönem

Geç Hitit ve Yeni-Asur döneminden (MÖ 11.-7.yy) oluşan 4. Dönem

MÖ 2. binin sonuna tarihlene 5. Dönem

<ı>Mimari

Tüm duvarlar iki kat olarak inşa edilmiştir. Yaklaşık 1.5 m kalınlığında olan bu duvarların iki yüzü ortada bitişiktir.

<ı>Çanak Çömlek

El yapımı saman katkılı, kazma tekniği ile yapılmış dikey ve yatay, bazen zikzak çizgilerle tarama bezeli çanak-çömlek bulunmuştur. El yapımı, kum katkılı, perdahlı, ağız kenarında üçgen kulpları olan ve çoğunlukla baskı bezeli çanak-çömlek bulunmuştur. Küçük küre şeklinde el yapımı kaplar bulunmuştur Bazıları boyalı, çarkta yapılmış ince mallara benzer bir gurup çanak çömlek bulunmuştur Bu grup içinde en yaygın tip ince cidarlı ve halka tabanlı kaplardır.

[1] 1968 yılında 9, 8, 7, - L Plankareleri Açmalarında yapılan çalışmalar

[2] 1972 yılında 7, 8, 9-L; 7, 8-K plankareleri çalışmaları.

[3] Son Tunç Çağı’nı oluşturan 2b1-3 evreleri yapı kalıntıları 1973’te yapılan kazılarda kaldırılmıştır.

[4] Orta Anadolu’da Hitit İmparatorluk Çağı tabakalarında görülen bu türün Fırat yöresinde daha erken dönemlerde varlığı ilginçtir.