Salep'in öyküsü

Fethiye civarında Anadolu orkidesi ile ilgili bir efsane anlatılır. Bir zamanlar çok yaramaz, büyüklerine karşı ileri geri konuşan bir çocuk varmış. Hiçbir lafın altında kalmaz, herkese cevap yetiştirir büyüklerin bu konudaki öğütlerine de aldırmazmış. Sonunda tanrı onu cezalandırmaya karar vermiş ama çocuk olduğu için öldürmeye kıyamamış. Dilini ensesinden çıkarıp, bir çiçeğe dönüştürmüş. İşte o günden beri de bu çiçeğe dili çıkık denirmiş. Bu öykü, Anadolu orkidesinin en belirgin özellikleri olan dudakçık ( öne doğru uzayan benekli bölüm, labellum) ile geriye doğru uzayan mahmuzun oluşumunu anlatıyor aslında.

Bir zamanlar, Kahramanmaraşlı dondurma ustaları, ‘’İçinde padişah macunu var, padişah macunu haa!’’diye bağırarak satarlarmış yaptıkları dondurmayı.’’ Bizim bildiğimiz Maraş dondurması keçi sütü, salep ve şekerden yapılır, padişah macunu da nereden çıktı?’’ demeyin. Eski ustaların padişah macunu dediği şey, bildiğimiz saleptir aslında. Hani soğuk kış günlerinde sadece içimizi değil, elimizi de ısıtsın diye fincanı sıkı, sıkı kavradığımız, kokusunu birkaç metreden duyduğumuz nefis içecek.

Estetik güzelliği, görkemli çiçekleri, kokusu ve sağlığa faydaları ile en az 3000 yıldır insanların ilgisini çeken çiçeklerdir orkideler. Tarihten mitolojiye, tıptan ticarete kadar birçok alanda insanları etkileyen orkideden salep elde edilmesi ise bize özgüdür. Yani bu torakların içeceğidir salep. Kullanımı çok eskilere dayanan salep’in Türk kültüründe asıl yerini alması 8. yüzyıla, Türklerin İslamiyet’i kabul ettiği günlere dayanıyor. Şarap ve diğer alkollü içeceklerin yasaklanması, yaz aylarında şıra ve şerbet gibi soğuk içeceklerin, kış aylarında ise salep ve boza gibi sıcak içilen ürünlerin daha da aygınlaşmasını sağlamış. Anadolu kültüründe salep’in içecek olarak kullanımının ne kadar eskiye dayandığını ve kutsal bir motife dönüştüğünü, Dadaloğlu’nun şiirindeki şu dizeler de gösteriyor:

‘’İsa Peygamber de havaya uçtu/ idris (İdris) Peygamber salep'i içti…’’

Türklerin saleple ilişkisine yazılı kaynaklarda da bolca rastlarız. 980- 1037 yılları arasında yaşayan büyük bilgin İbn-i Sina, ‘’El Kanun fi’t Tıp’’ eserinde saleple ilgili geniş bilgi verirken, ‘’Filozoflar macunu’’ dediği bir macunun yapımında kullanılan maddeler arasında salep’i de saymaktadır. Aynı şekilde daha sonraki birçok tıp kitabında yer alan salep, Osmanlı sarayının da vazgeçilmeleri arasındadır. Örneğin 1. Mehmet döneminde yazılmış olan bir risalede sözü edilen ‘’ Macun-u şahi’’ Padişah macununun ana maddelerinden biri de saleptir. Bu durum halk arasında da bilindiği içindir ki Kahramanmaraşlı dondurma ustaları salep kullanarak yaptıkları ünlü Maraş dondurmasını, ‘’içinde padişah macunu var!’’ nidalarıyla satarlarmış.

Sadece lezzet değil; hazmı kolaylaştırıp mideyi rahatlatan, göğsü yumuşatan, kabızlığı gideren, tarçın ve zencefille kullanıldığında yorgunluğu alarak sinir sistemini düzenleyen salep’in besleyici, çocuklarda kuvvet verici ve ishali önleyici özellikleri, bu leziz içeceğin çok sevilmesini sağlamıştır.

Ülkemizde doğal olarak yetişen orkide türlerinin 40. Tanesinden salep elde ediliyor. Ancak bunların kalitesi yetiştiği yere ve türüne göre değişiyorlar.

Anadolu Orkidesi. İlk kez 1844 yılında Boissier tarafından Anadolu’dan toplanarak bilim dünyasına tanıtılan bu güzel çiçeğimizin ismi de Anadolu’da yetişen anlamında Orchis anatolica olarak belirlenmiştir. Kahramanmaraş’ta çam salep'i denilen Anadolu orkidesine farklı yörelerimizde yayla salep’i, diliçıkık, damartartık, dildamak, tespih salep’i yerel isimler verilmiştir.