Kelimelerin Tarihi: "Risk" Kelimesinin Etimolojisi

Risk ve Odyssey

Günümüzde en çok işittiğimiz kelimelerden birisi de risk kelimesidir. Risk kelimesi artık yaşamımızın her alanında kullanılan bir kelimedir. Sigortacılıktan bankacılığa, ulaşımdan sağlığa, jeolojiden genetiğe, üretimden tüketime yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Peki bu kelimenin kökeni nedir? Öyleyse risk kelimesinin etimolojisinin incelemeye başlayalım.

HOMEROS ve ODYSSEY RAPSODİSİ

Risk kelimesinin hikayesi de antik çağda başlıyor. Bu kez risk kelimesinin etimolojisinde Homeros’un İlyada destanı değil Odysseia’sı rehberlik yapacak..

Truva Savaşı biteli 10 yıl geçmiş ancak İthake Kralı Odyssey yurduna dönmemiştir. Truva’dan 12 gemi ve tayfalarıyla yola çıkan Odyssey yıllardır bir adada tutukludur. Tanrılar ancak yıllar sonra dönüşüne izin vermişlerdir. Ancak bu izine rağmen Odyssey’in dönüşü kolay olmayacaktır. Büyücü tanrıça Kirke’nin adasındaki (Aiaie – Capo Circeo) uzun tutukluluğundan sonra tanrı Hermes’in yardımıyla dönüş macerası başlayacaktır. Tanrı Hermes’in yardımından sonra tanrıça Kirke, Odyssey’e yardımda bulunmaya karar verir. Kirke, Odyssey’e yolculukta karşılaşacağı tehlikeleri anlatır. Seiren (Siren)’lerden, Skylla ve Kharybdis’ten nasıl korunması gerektiğini anlatır. Kirke’nin sözleri doğru çıkar. İşte kelimemizin etimolojisin başlangıç noktası Odyssey’e Kirke’nin öğütleri ile başlar. Kirke, Odyssey’a dönüş için iki yol önerir. Birinci yol Sicilya’yı batıdan dolaşan yol, ikinci yol ise Mesina Boğazıdır. Odyssey ikinci yolu seçer. Bu yolda Odyssey’in karşılaşacağı tehlike Mesina Boğazında bulunan Skylla (Scylla) ve Kharybdis (Charybdee) adları verilen karşı karşıya duran iki kayadır.[1] Skylla kayasının dibindeki mağarada yaşayan canavar buradan geçen gemicileri yiyen bir canavardır. Kharybdis ise tepesinde incir ağacı bulunan bir kayadır ve bu kayanın dibinde de günde üç kez oluşan bir anafor (girdap - akıntı) vardır. Kirke, Odyssey’a Kharybdis’te büsbütün yok olmaktansa Skylla’da altı kurban vermesini öğütler. Gemi Kharybdis’ten kurtulmaya çalışırken Skylla başını uzatıp altı tayfayı kapar. Bu korkunç maceradan sonra Odyssey Messina Boğazından geçer. Büyük tehlike atlatılmıştır. Bundan sonrada dönüş yolculuğu kolay geçmeyecek ancak Odyssey bütün zorluklara rağmen 20 yıllık bir serüvenden sonra yurduna dönebilecektir.

RİSK KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ

Risk kelimesi Yunancada “sarp kayalık” (cliff) anlamına gelen “rhiza” (???? - riza) kelimesinden türetilmiştir. Yukarıda Homeros’un Odyssey destanından kısaca özetlemeye çalıştığımız bölümde Odyssey’nın Mesina Boğazından geçerken bu iki sarp kayalığı Homeros yunanca “rhiza” (????) kelimesi ile anlamlandırılıyordu. Daha sonra bu kelime yine yunaca da bir denizcilik terimi olarak “rhizikon” (???????) olarak kullanılmaya başlandı. Risk kelimesinin antik çağda mecburi olarak kıyılar boyunca sahilin ya da kayalıkların yakınında yapılan deniz seyrüseferlerindeki tehlikelerine atıf da bulunmak üzere kullanılan bir denizcilik terimi olarak ortaya çıktı. Böylece risk kelimesi “denizde zorluklardan kaçınma” anlamında ortaçağ boyunca kullanılmaya başlandı. 13. yy. da başlayan Ticari Devrim döneminde İtalyan gemi tüccarları ticari işlerini yönetmede bir araç olarak modern anlamda denizcilik sigorta sözleşmelerini ilk olarak kullanmaya başladılar. Tarihte bilinen ilk sigorta sözleşmesi de 1350 yılında Palermo’da düzenlendi. Risk kelimesi tarihsel süreçte kökenini oluşturan bu her iki anlam yani “sarp kayalık” (cliff) ve “denizcilikte karşılaşılan tehlike” anlamı denizcilik sigortası sözleşmelerinde bir araya geldi. 15.yy. da başlayan yeni dünyanın fethi sürecinde insanları deniz yolculukları ile Amerika’nın keşfine yönelten süreçte yoğun bir şekilde kullanılan bir kelime oldu.[2]

RİSK KAVRAMI: DİLLER ve ÜLKELER

Latincede ve avam (vulgar) Latincesin de risk kelimesi “kısa kesmek” (to cut off short) anlamındaki “resegare” fiilinden türetilen “resicum”, “risicum”, “riscus” olarak kullanılmıştır. İtalyanca’da ise risk kelimesi “tehlikeye düşmek” anlamına gelen “riscare” fiilinden (1687) “risico”, “risco”, “rischio”, ispanyolca’da “riesgo”, almanca da “risiko”, Fransızca da ise “risque” (1661) karşılığı olarak kullanıldı. 16. yy.in (1507) başında Orta Yukarı Almanca da risk kelimesi teknik bir kelime olarak “bir işi yapmaya cesaret etmek”, “taahhüt etmek” yada “ekonomik başarıyı istemek” anlamında kullanılmaya başlanmıştır. İngilizce de ilk kullanımı ise 1728 yılında olmuştur. Risk kelimesi zarf olarak ise 1826 yılında “riskli” (risky) şeklinde kullanılmıştır.

16. yy.da başlayan keşif yolculukları risk kelimesinin gelişimini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Risk kelimesinin yolculuğu da yunanca ve Latince den sonra Atlantik ötesi keşiflerin önünü açan Portekiz ve İspanyollardan sonra İngilizlere ve Fransızlara geçmiştir.

SOMUTTAN SOYUTA RİSK KAVRAMI

Kelimelerinde bir yaşamı vardır. Bu süreçte risk kelimesi de somut anlamdan soyut anlama doğru bir yolculuk yapmıştır. Önceleri sarp kayalık, taş ya da kara parçası diyebileceğimiz somut bir kelime olan “rhiza” zamanla “bir işi yapmaya cesaret”, “bir işi yapmayı taahhüt etmek” diyebileceğimiz sigortacılık ve finansal işlemlerde kullanılan bir kelimeye dönüşmüştür. Bu anlamda risk kelimesinin mekandaki anlamı zamandaki bir anlama dönüşmüştür. Risk kelimesi böylece antik dönemde başladığı tarihsel yolculuğundan günümüzde “optimum çözümden yada süreçten olası her sapma” olarak tanımlayabileceğimiz “beklenen zarar yada bir risk” olarak tasvir edebileceğimiz kompleks sorunları anlamlandırmada kullandığımız bugünkü anlamına varmıştır.

SON SÖZ:

Mitolojiden teolojiye, teolojiden felsefeye, felsefeden bilime uzanan düşünce tarihinde "risk" kavramıda evrimini sürdürmeye devam etmektedir.

Fehmi Dinçer

Ankara 2010

Kaynaklar:

Iain Wilkinson, Anxiety in a Risk Society, 2001.

Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü Remzi Kitabevi, 1997.

Homeros, Odysseia, (Çev: Azra Erhat - A.Kadir), Can Yayınları, 1998.

Rolf Skjong, Etymology of Risk, 2005.

[1] Risk kelimesinin etimolojisinin Arapçadan kaynaklandığı da ifade edilmektedir. Bu görüşe göre risk kelimesinin zenginlik ve iyi talih anlamındaki “risq” kelimesinden türetilmiş olabileceği de iddia edilmektedir.

[2] Batı dillerinde “Kharybdis’ten Skylla’ya düşmek”, yağmurdan kaçıp doluya tutulmak anlamına gelir.

"Regresyon" kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=108959

Rönesans kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=108612

Uygarlık kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=104424

Piyasa kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=107425

Kapitalizm kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=103577

Asaletin Etimolojisi: