Bileşik Tümce Sorunu

Bileşik Tümce Sorunu

İçinde birden çok yargı bulunan tümcelere bileşik tümce denir.Bileşik tümce, temel yargıyla, onun anlamını açıklayan, tamlayan tümce ya da tümcelerden oluşmaktadırBileşik tümcelerde, asıl yargının bulunduğu tümceye temel, ana yargıyı tamlayan tümceye de yan tümce denir. Asıl yargı çekimli eylem ya da ekeylemle belirlenir. Bunlar:

Yan Tümeli Bileşik Tümceler Şunlardır:                                                                                      1.Girişik bileşik tümce                                                                                                                     2.Koşullu bileşik tümce                                                                                                                          3.Ki’ li bileşik tümce                                                                                                                                    4.İç içe bileşik tümce                                                                                                                       5.”Değil” koşaclı bileşik tümce                                                                                                             6.”Mi “soru ekli bileşik tümce                                                                                                .             7.İlgeçli bileşik tümce

Yapı yönünden tümceleri bölümlendirmede, dilbilgisi yazarlarının değişik görüşleri var. Kimi yazarların görüşleri örtüşmekte, kimilerinin konuya yaklaşımları farklılaşmaktadır. Her yazar, kendine göre bir bölümlemeye gittiğinden  bu alanda kullandıkları terimlerde de çoğu kez birliktelik yoktur. Yargı sayısına göre, yapı yönünden, yargı öbekleri, yargı birimleri, şekillerine göre, biçimlerine göre, bağlanışlarına göre... gibi. Özellikle, bileşik tümce konusunda durum karışıktır. Eylemsilerle kurulan tümceleri, kimi yazarlar “girişik bileşik tümce “de, “yan tümce” olarak almakta, kimi yazarlarsa eylemsilerin tümce oluşturamayacağını, ,tümcede sadece ad, sıfat, belirteç görevinde olduklarını savunmaktadırlar.

Muharrem Ergin, Fuat Bozkurt, Leyla Karahan, Ahmet Bircan Ercilasun, Ahmet Topaloğlu, MEB’lığıının hazırlattığı “Kompozisyon-Türk Dili” kitaplarında; bileşik tümceyi sınıflandırmalarında,  “girişik bileşik tümce” yoktur.

Muharrem Ergin, tümceyi, basit” ve “birleşik” cümle olarak iki ana bölüme ayırarak; birleşik cümleyi de kendi içinde “şartlı bileşik”,”kili birleşik”, ”iç içe birleşik” olarak bölümlemektedir” Girişik bileşik cümle “ konusuna değinmemektedir.(Türk Dil Bilgisi,İstanbul,1990,s.382)

Muharrem Ergin, Kemal Yavuz ve Necat Birinci ‘nin hazırladıkları Kompozisyon-Türk Dili adlı kitapta basit cümleye şu örneği veriyorlar: Bu gece gözlerimi incittiği için lambamı söndürdüm. İçinde fiilimsi bulunan cümlenin basit cümle olarak ele aldıklarını görüyoruz.

1993’te liseler için   “Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültelerince hazırlanan Türk Dili’nde yapısına göre cümleler şu başlıklarda ve alt bölümlerde ele alınmıştır: a. Basit cümle,  b. Sıralı cümle, c. Bağlı cümle d. Birleşik cümle. Bileşik cümle de kendi arasında 1. Şartlı birleşik cümle, 2.İçiçe birleşik cümle. olarak sınıflandırılmıştır(Türk Dili, Ankara:1993,s.74-81)

Fuat Bozkurt, konuyu, ”birimler” başlığında vermiş. Cümleyi, “yalın tümce”, ”bileşik tümce”; bileşik tümceyi de on alt başlığa ayırmış. Bunlar:1.Sıralı tümce, 2.Bağlı tümce, 3”.Ki”Bağlaçlı tümce, 4.İlgeçli tümce, 5.”-mi” soru ekli tümce, 6.”Değil” koşaclı tümce, 7.İçiçe tümce, 8. Koşullu tümce, 9.Eksik tümce, 10.Ara söz ve ara tümce.(Türkiye Türkçesi,1995,s.324-353).

Leyla Karahan, “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine” başlıklı makalesinde örnek olarak verdiği şu cümlelerin ”Ayşe okula gitti. Ayşe koşarak okula gitti. Ayşe iyileşerek okula gitti. Ayşe okula gideceğim,  dedi.”  Yargı bildiren bir unsur  ile onu tamamlayan unsurlardan oluştuğunu, tamlayışının  sayısı ve niteliğinin cümlenin yapısını etkilemeyeceğini belirtmekte, bu cümleler arasında kategorik fark olmadığını yazmaktadır. (Türk Dili, Temmuz 2000,s:583,s.17-21)

Nedir “girişik bileşik tümce”?

Bir temel tümceyle; özne, nesne,  dolaylı tümleç, belirteç tümleci, ilgeç tümleci görevindeki bir ya da birkaç eylemsiden oluşan tümceye” girişik bileşik tümce”denir. Eylemsilerle kurulan yan tümceler, temel tümcenin öznesi, nesnesi, tümleci ya da bu öğelerden birinin tamlayıcısı,  niteleyicisidir. Eylemsiler, kurdukları yan tümcenin yüklemi olur.

Tahir Nejat Gencan, Haydar Ediskun, Hamza Zülfikar, Rasim Şimşek “girişik bileşik tümce” ye yer verirler.

Haydar Ediskun, cümleyi, “basit”, “bileşik”, ”bağımsız bileşik” olarak bölümlemiş; bileşik cümleyi, ”yan” ve “temel “hüküm olarak ayırmıştır. ”Yan cümleciklerin görevleri” başlığında, ”girişik cümle ”yi ele almış; “şart bileşik cümleleri ”ni ayrı bir başlıkta incelemiştir. Şekillerine göre cümleleri de “sıra cümleler”, ”bağlı cümleler” olarak bölümlemiştir.(Türk Dil Bilgisi, İstanbul:1963,s.377-388) “Tahir Nejat Gencan” la aynı görüştedir: Yan cümleciği temel veya başka bir yan cümleciğin öznesi, nesnesi, dolaylı tümleci yahut bu cümleciklerin öğelerinin niteleyeni,  belirteni olan cümle diye tanımlamaktadır. ”Roman okumayı/severim.” Yan tümce, temel tümcenin belirtili nesnesidir. (Dilbilgisi, İstanbul: 1963,s.379)

Muhittin Bilgin,birçok yazar gibi konuyu,“yalın tümce”, “bileşik tümce” ana başlıklarında ele almış; yan tümcelerle kurulan bileşik tümceyi, “ana tümce”, “yan tümce” ye ayırmış; yan tümcelerle kurulan bileşik tümceleri de şu alt başlıklarda incelemiştir: girişik bileşik tümce, b. Koşullu bileşik tümce, c. ”mi” ilgeciyle kurulan bileşik tümce, d.İç tümceyle kurulan bileşik tümce, e.”ki “Bağlacıyla kurulan bileşik tümce. Sıralı tümceler: a.Öğesel bağlantı yönünden 1) Bağımsız sıralı tümceler,2) Bağımlı sıralı tümceler, b.Anlamsal bağlantı yönünden 1) Karşılaştırma tümceleri, 2)Karşıtlama tümcesi 3) Pekiştirmeli tümce 4) Eklemeli tümce, 5)Neden tümcesi, 6) Açıklama tümcesi, 7) Koşullu tümce, 8) Ardışık tümce, 9) Varsayım tümcesi,10) Seçmeli tümce. Yan tümcesi eylemsilerle kurulan tümceleri “girişik bileşik “cümle olarak ele almaktadır.”Sütçünün her sabah bıraktığı sütünü/ içmez olmuştu.”(Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Ankara:1993,s.74) (Anlamdan Anlatıma Türkçemiz,2002,s.526-539)

Rasim Şimşek, bileşik tümceyi şu biçim bölümlendirmiştir: A) Bileşik tümce:1.Girişik tümce: eylemliklere dayalı girişik tümceler, b. Ortaçlara dayalı girişik tümceler, c. ulaçlara dayalı girişik tümceler d. Koşullu tümce d. Kaynaşık tümce:1.İç tümce, 2.Dış tümce (Örneklerle Sözdizimi, 1987,Trabzon)

Ramazan Avcı,Türk Dili Dergisi’ndeki “Cümle Bilgisi Konusundaki Çelişkiler” adlı makalesinde, ÖSS, ÖYS ve dershanelerin, özel yayınevlerinin hazırladıkları sınavlarda, içerisinde filimsi bulunan cümleler bileşik kabul edilmektedir. Ahmet Bircan Ercilasun ile Leyla Karahan’ın yazdıkları “Türk Dili 3”te “Kitap okumayı severim.” cümlesinde tek bir yüklem vardır. Yapısında tek yüklemi bulunan böyle cümleler basit cümledir dediklerini yazar.”(Türk Dili, S.597,Eylül 2001,s.251-254)

Hikmet Dizdaroğlu, eylemlikler ve ortaçların yan tümce kuramayacağını; ulaçların da tümce başında yan tümce kuramayacağı; ancak bitim sözcüğü olduğunda yan tümce kurarak “girişik bileşik tümce” kuracağı görüşündedir. Verdiği örnekte ulaç tümce başında olduğu için yalın tümcedir, der.Atabay, Özel, Çam’ın “girişik bileşik tümce” konusundaki görüşleri, Hikmet Dizdaroğlu’nun bu konudaki görüşüyle örtüşüyor.

Hikmet Dizdaroğlu, bir tümcede ulacın bulunması, o tümcenin girişik olmasını gerektirmez. Ulaç, yüklemle doğrudan ilgi kurmamışsa; eylemlikler ve ortaçlarda olduğu gibi bir tamlamada, tamlanan,  bir bitim sözcüğü değilse, o tümce yalın olduğunu söyler ve örneklendirir:’Koşarak gelen çocuk hızlı hızlı nefes alıyordu.’ Bir tümcede, aynı yapıdaki eylemsiden bir tane bulunur.’ Kapıdan çıkışını,/ sokağın köşesini dönüşünü,/yerden gazeteleri savuran rüzgâra karşı güçlükle karşı koyuşunu/ görüyorum.’ (Tomris Uyar)Bu tümcede üç eylemlik görülmektedir. Ancak tümce, üç ayrı tümceden oluşmuş ortak yüklemeli bir sıralı tümcedir; dolayısıyla her tümcede bir eylemlik bulunmaktadır. Bu tümcenin bağımsız tümcelere ayrılışı şöyledir: Kapıdan çıkışını (görüyorum),sokağın köşesini dönüşünü (görüyorum),yerden gazeteleri savuran rüzgârlara karşı güçlükle karşı koyuşunu görüyorum.” (Tümce bilgisi, ,s194,201)

Atabay, Özel, Çam, yargı sayısına göre tümceleri, ”yalın tümce”, ”bileşik tümce”, ”aratümce”, ”sıralı tümceler” ayırmışlar Ulaçlarla “girişik bileşik cümle” nin kurulduğu, ortaç ve eylemliklerin tümcemsi oluşturmadığını; ancak bu eylemsilerin öğe olduğunu belirtmektedirler. .(Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, Ankara: 1981,90-110)”İşsizlik belasına gelince/ onu da anlatayım.”(Aziz Nesin, Ankara:1981,s.109)

Tahsin Banguoğlu,konuyu, ”Karmaşık Bileşik Cümle” başlığı altında inceleyip “adfiil”,”sıfatfiil”,”zarffiil” cümleleri olarak adlandırmış.(Türkçenin Grameri, Ankara:1990,s.562)

Cahit Kavcar,  Enise Kantemir,  cümleyi, ”basit”, ”bileşik”, ”sıra “olarak sınıflandırmıştır.(Türk Dili,1986,s.31)

Emin Özdemir, konuya “cümle kalıpları açısından bakar. Etken ve edilgen tümceler olarak sınıflandırır.

Emin Özdemir, “Cümle Kalıpları” adlı çalışmasının sonunda Özdemir, dördü etken, dördü edilgen olmak üzere sekiz cümle kalıbı belirler. Yapı, anlam, yüklem ve söz dizimi yönünden bir cümlenin özelliği ne olursa olsun, cümle bu kalıpların birinde yer alır” der. (Türk Dili,1967,S.184,s.292-296)

Hamza Zülfikar,“çekimli fiillerle kurulmuş birleşik cümle”, “girişik cümle”, “sıralı cümle”, “ara cümle” olarak dörde ayırmış.” Çekimli fiillerle kurulmuş birleşik cümleyi “esas cümle”, “yan cümle”; yan cümleyi de “bağlaçlı yan cümle”,”dilekli yan cümle”,”şartlı yan cümle”,”ilgeçli yan cümle”, ”olumsuz yan cümle”, sorulu yan cümle” adlarını vermiştir.(Yüksek Öğretimde Türkçe Yazım ve Anlatım, Ankara: 1976,s.94-100)

 “’Girişik Cümle’ Sorunu”  başlıklı makalesinde, Leyla Karahan’ın görüşünü destekler  “cümlede fiilden yapılmış isim, zarf ve sıfat görevindeki şekillerin bir yargı taşımadığı ve bir zamana bağlı bulunmadığı göz önüne alınırsa, bunlarla kurulan gruplara yan cümle denemez dolayısıyla bu yapılar bileşik bir cümle diye gösterilemez, der. Halk hürriyet kahramanlarından biri sanarak beni onların elinden zorla aldı.(Ömer Seyfettin, Efruz  Bey, s.169) cümlesinin, yalın cümle olduğu görüşündedir.(Türk Dili,1995,sayı:552, s.643-648)

Kemal Yavuz, Necat Birinci,“Kompozisyon-Türk Dili” nde Muharrem Ergin’in ‘içerisinde fiilimsi bulunan cümleleri, basit cümle olarak aldığını “Bu gece, gözlerimi incittiği için lambamı söndürdüm.” belirtmektedirler (Türk Dili,  Eylül 2001 s:597,s.251-254)

Hikmet Dizdaroğlu,bileşik tümceyi ,”temel tümce”, ”yan tümce”, ”iç tümce” ye ayırır. Bileşik tümce türlerini de şu biçimde bölümlendirir: 1.Girişik tümce,2.Kaynaşık tümce 3.Koşul tümcesi 4.İlgi tümcesi 5.Katmerli bileşik tümce, “Ad tamlamasında tamlayan görevindeki eylemlikler, tümcemsin kuramaz. Çünkü tamlayan görevindeki eylemliklerde bir edimi bildirme niteliği yoktur. Ad tamlamalarında, temel öğe tamlanandır. Tamlamada asıl anlamı yüklenen öğe odur; tamlayan yardımcı durumdadır. Bu nedenle, anlamı tamlamanın belirlediğini yazar ve şu örnekleri verir: ’Yaşamak isteği insanı mutlu yarınlara iletir. Çalışmanın yararını herkes bilir.’ (Tümce bilgisi, 1976,s.198,199)

Ahmet Topaloğlu‘nun Dil Bilgisi Terimler Sözlüğü ileZeynep Korkmaz’ın Gramer Terimleri Sözlüğü adlı kitaplarda “girişik  cümle” konusuna yer verilmemiş.( Gramer Terimler Sözlüğü, TDK, Ankara 1992)

Sonuç     

Ad eylemler (eylemlikler), hem ad, hem eylem görevinde kullanılan sözcükler oldukları için tümcelerde ad gibi görevlidirler. Ad eylemle kurulmuş yardımcı tümceler, temel tümcenin öznesi, nesnesi, tümleci olur; tamlama kurar

“Yanlışların düzeltilmesinde/ bütün yurttaşların çalışmalarını/isterim.”

(Behçet Kemal Çağlar, Bugünün Diliyle Atatürk’ün Söylevleri)

.

Sıfat eylemler (ortaçlar)hem sıfat, hem eylem görevinde kullanılan sözcükler oldukları için tümcede sıfatlar gibi de görevlidir. Temel tümcenin öğelerinden birini niteler ya da belirtirler.

“Bütün bir kış bembeyaz bir uyku içinde hareketsiz duran/ köy yavaş yavaş canlanmaya başlamıştı.”                                                                    TCÖ

(Orhan Hançerlioğlu, Şadırvan, sayı 34,Kasım 1949)

Bağ eylemler  (ulaçlar )temel tümceyi, yan tümceye; bağlama, durum, zaman, başlama, bitirme, karşılaştırma, nedenli, ölçümleme... Anlamlarından biriyle bağlar.

 “Bir kulağından girip/ ötekinden çıkıyordu.” (Yaşar Kemal, Avcı)

Bu tümceyi, şu biçimde de yazabiliriz:

Bir kulağından giriyordu, ötekinden çıkıyordu.

Son söz

Bağlama ulacı, “girip” ,”gir” eylemi yerine kullanılmıştır. Ulaçlar, tümcede,  eylem yerine kullanıldıkları için yan tümce kurarak “girişik bileşik tümce” oluştururlar. Eylemlikler temel tümcenin öznesi, nesnesi, tümleci olur; tamlama kurar; ortaçlar, kendilerinden sonra gelen adları, ad tamlamalarını niteledikleri ya da belirttikleri için sıfattırlar. Bu nedenle, eylemlikler, ortaçlar; yan tümce oluşturup “girişik bileşik tümce” kuramazlar.