Türkçenin sınırsız türetme ve anlatım gücü

 

Türkçenin sınırsız türetme ve anlatım gücü

 

 

 

Türkçe gibi zengin biçimbirimleri olan ve bunları çok değişik görevlerde kullanabilen, farklı anlatım yollarına sahip bir iletişim aracının konuşanı ve yazanı olmak, her Türk yurttaşının olduğu kadar benim için de bir övünç kaynağıdır. Türkçenin Ural – Altay dil ailesinden gelen eklemeli bir dil oluşu, biçim yönünden en belirgin özelliğidir. Dilimizin de içinde yer aldığı “bağlantılı” dillerde, yeni sözcüklerin çekiminde ve türetilmesinde isim ve fiil köklerine eklenen “-ir”, “-miş”, “-dik” gibi biçimbirimler, dilimize zenginlik ve etkili bir anlatım gücü katmaktadır. Bu özelliğine {-lİk}, {-CE} gibi kimi biçimbirimlerin üstlendiği değişik görevleri de ekleyecek olursak, Türkçedeki anlatım olanaklarının ne kadar geniş olduğu daha iyi anlaşılır.(1)

 

Türkçe, sadece biçim özelliklerinden kaynaklanan türetme alternatiflerinin genişliği ve zenginliği bakımından değil, kavramlar bakımından da zengin bir dil olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bağlantılı dillerin tipik bir örneği olan Türkçede, değişmeyen ve çoğunlukla tek sesli olan ad ve eylem köklerine getirilen dilimize özgü çok sayıdaki çekim ve yapım biçimbirimler, aynı zamanda değişik görevler de yüklenebildikleri için, ona doğurgan ve çok güçlü bir nitelik kazandırmaktadır. Bu zengin nitelik, soyut ve somut kavramların çeşitlilik ve bolluğundan anlaşılmaktadır. Dilimizin söz varlığının genişlemesi, anlatım gücünün artmasına, zengin somutlaştırma gücüne sahip deyimlerin varlığı da, yazılı ve sözlü anlatımda çok canlı betimleme yapma imkânı sağlamaktadır. Kendini sil baştan yenileyebilen, yaratıcı kuralların sistemi olan dilimiz, aynı zamanda zengin söz varlığını etkileyici anlatım gücüyle enerjiye dönüştürecek bir yapıya sahiptir.

 

Türetme yolu, bütün dünya dillerinde terimlerin büyük bir bölümünü oluşturan öğelerin yapım yöntemidir. Terim ise, genel olarak özel alanların kavramlarına verilen addır. Bu alanlar bilim, teknik, sanat, zanaat, spor, ticaret gibi, birbirinden çok farklı kesimler olabilir. Milliyet’in okuyucularına ayırdığı bu bölüm, yazın sanatı ile ilgili bir alandır. Bu nedenle “Milliyet Blog” tanımlaması ile özel bir terim oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. Neyin terim olup olamayacağı konusunda kesin bir ayırım yapmak mümkün olmasa da, genel olarak terimlerin tek anlam taşımaları ayırt edici en belirgin özelliklerinden biridir. Botanikteki “çanakyaprak”, geometrideki “üçgen”, fizikteki “özgül ağırlık”, biyolojideki “toplardamar”, dilbilimdeki “çekim” sözcükleri, verilebilecek temel terim örneklerinden bazılarıdır. Terimler türetilirken veya ortaya çıkan yeni bir kavramı veya olguyu karşılayacak sözcük araştırırken, aşağıdaki yollardan yararlanılır. (2)

 

a. ) Dilin kendi öğelerine yeni anlamlar yükleme yoluyla terimler türetilebilir. Dişçilikteki köprü, birçok makinedeki bıçak, marangozluktaki diş, hekimlikteki kasılım (spazm) terimlerinde görüldüğü gibi. Fransızcadan dilimize geçmiş ve beş farklı anlam üstlenen “blog” sözcüğüne “e-günce” anlamı yüklenebileceğini önermek, bana göre yanlış değildir. Sn. Mehmet Sağlam’ın Türk Dil Kurumuna “blog” yerine sunduğu “e-günce” önerisi, benimsenerek kabul görmüştür. E-günce ile birlikte, dilimize kazandırdığı birçok yeni sözcük için Sn Sağlamı dilimize yaptığı hizmetten dolayı kutluyorum. Bir önceki yazıma yaptığı yorumda da “Milliyet Blog” terimi yerine, Türk Dil Kurumuna “Blogküre” önerisinde bulunduğunu yazmıştı. Milliyet Blog camiasına bu satırlar aracılığıyla bu öneriyi desteklediğimi bildiriyorum ve “blok” sözcüğünün güncel kullanımından yola çıkarak, “Milliyet Blog” yerine, Sayın Sağlamın türettiği “e-günce” sözcüğüne “blok” sözcüğünü ekleyerek “Milliyet Günceblok” şeklinde bir öneride bulunuyor ve Milliyet Blog yetkililerinin ilgilerine ve bilgilerine sunuyorum.

 

Yanlış bulduğum “Milliyet Blog” terimini düzeltmek için dilbilimi alanında dört bölümden oluşan eleştirel bir yazı yazdım. Özgün düşüncelerimi MB yazarlarının görüş ve değerlendirmesine sunarken, önerilerini ve eleştirel yorumlarını bekliyorum.

 

b .) Birleştirme yoluyla da terimler üretilebilir. “Tek” ve “el” sözcükleri birleştirilerek “tekel” teriminde olduğu gibi, “bilgisayar”, “doğumöncesi”, “damariçi”, “göstergebilim”, “dilbilim” bileşik sözcüklerden terimlerin oluşturulduğu görülmektedir.

 

c. ) Çoğu zaman unutulmaya yüz tutmuş, ancak dilin lehçe ve ağızlarda yaşayan sözcüklerinin yeniden kullanıma alınarak canlandırılması da bir terim üretme yoludur. Örnek olarak “nicelik”, “nitelik”, “alan”,”dulda” (coğrafya terimi), “tanık” terimleri yeniden kullanıma alınarak canlandırılarak güncel hale gelmiştir.

 

ç. ) Bütün dünya dillerinde, yabancı kavramların çeviri yoluyla dile aktarıldığı bir gerçektir. Türkçeye bu yolla kazandırılmış pek çok örnek içinden “fizikötesi”, “ısıölçer”, “sesyazar”, “bilim kurgu”, “kitle iletişim aracı” terimleri örnek gösterilebilir.

 

d. )Türetme: Yeni ve yabancı kavramlar, dilin kendi kök ve eklerinden türetilen yeni öğelerle karşılanır. Örneğin; “saplantı”, “duyarga”, “seçenek”, “asalak”, “benzeşme”, “önlem”, “okutman” v.b sözcükler tamamen ana dilimizden türetilmiştir.(3)

 

Son söz olarak da, yanlış olduğuna inandığım “Milliyet Blog” söylemine itirazımı sürdürerek, “Modern Dilbilimi” başlığı altında dört bölümden oluşan eleştirel bir yazı dizisi yayına koydum. Yazarken, eserlerinden yararlandığım Ankara Üniversitesi DTCF’deki hocalarıma, Dilbilimi konusunda benliğime kattıkları yeni değerler için şükran duygularımı sunuyorum. Değerli okuldaşım Sayın Pirmete ile birlikte söz ettiğimiz ortak hocalarımızı saygılarımızla anıyor, ebediyete intikal edenlere rahmet, hayatta olanlara sağlıklı uzun ömürler diliyoruz. Özgün düşüncelerimi MB yazarlarının takdirlerine sunarken, önerilerini ve eleştirel yorumlarını bekliyorum.

 

…devam edecek

 

İstanbul, 8 Ekim 2011 Çarşamba

 

Not: Bundan sonraki bölümlerde türetilen sözcüklerin dile tutunmasını sağlayan, bir tanıtım programı sunulacaktır.

 

Kaynakça:

 

1.) Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim III. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi – Ankara. 1982 s.15

 

2. )A, Doğan, a. g. e. s. 15

 

3.) A. Doğan, a. g. e. s. 42-43