"Öteki" üretim aygıtlarını kırmak

Dünyayı tanımaya başladığınızda size bir dinin mensubu, bir ulusun bireyi, bir ülkenin vatandaşı, bir şehrin hemşehrisi ve daha uzayıp giden birçok aidiyetin parçası olduğunuz söyleniyor. İsteseniz de istemeseniz de önceden ve sizin bir katkınız ya da rızanız olmadan hazırlanmış bu kimliklere uygun davranmanız isteniyor. Bunları sorgulama ya da reddetme şansınız yok.

Sonra bu kimlikler adına söz söyleme ve karar verme yetkisi bulunduğunu öne süren birileri çıkıp sizi bir hedefe yönlendirmeye çalışıyor. “Ulusumuz eziliyor bizim de bağımsız bir devletimiz olmalı” diyor biri. Bir başkası “Biz üstün ırkız, altımızda yer alan ırklar üzerinde tahakküm kurmalıyız” diyor. Biri, “En doğru din bizimkidir, dinimizi yeryüzünde hakim kılmak için başkalarını gerektiğinde zorla yola getirmeliyiz” diye ses veriyor. Biri “varlığımız tehlikede, o tehdit de falanca toplumdan geliyor” diyor. Bu minvaldeki söylevlerden sonra genellikle gösterilen hedefe yönelmiş bir öfke ve şiddet dalgası ortaya çıkıp önüne gelen herşeyi yakıp yıkar. Bu çağrılar her zaman çok açık ve net biçimde ifade edilmeyebilir. Kimi zaman bir din adamının kutsal vaazında, bazen bir müzisyenin güzel şarkılarında, kimi kez ünlü bir yazarın kitaplarında, bazen de bir öğretmenin derslerinde açığa çıkar. Hepsinin temeldeki ana teması, “varlığımıza bir tehdit söz konusu”, “üstünlük kurmamız, etki alanımızı genişletmemiz lazım”, “başkalarının elindeki zenginliklere bizim de sahip olmamız gerek” gibi şeylerdir.

İnsan zaten doğuştan şiddete eğilimli bir canlı. Birçok araştırma en uysal insanın bile gerekli şartlar oluştuğunda su katılmadık bir zalime dönüştüğünü gösteriyor. Şu dünyadaki yüz binlerce yıllık yolculuğumuzda sadece en güçlüler varlığını sürdürebildiği için büyük olasılıkla hayatta kalma güdüsünden kaynaklanan bir saldırganlık söz konusu olmalı.

Birey olarak saldırganlığımız çeşitli kurallar ve sınırlamalarla çevrilmiş durumda. Çocukken içimizden öyle gelse de bebek kardeşimize zarar vermemizi yasaklıyor büyüklerimiz. Toplumumuzun öteki bireylerine saldırmamız da çeşitli cezalarla engelleniyor. Ancak öteki topluluklar söz konusu olduğunda içimizde potansiyel halinde duran eğilimleri mümkün olduğunca şiddetli biçimde ortaya çıkarmamız bekleniyor bizden. O zaman en saldırgan savaşçı en kahraman bireyimiz oluyor.

Bir toplumsal aidiyet, kutsallaştırılmış bir kimlik adına bir başka topluluk üzerine bir ateş çığı gibi yürümemiz isteniyor. Bu da bir stadyumda taraftarları tezahürata teşvik eden amigoların hareketlerinden, Usame bin Ladin’in cihat çağrılarına, Papa’nın konuşmalarından, Hitler’in hezeyanlarına kadar farklı biçimlere bürünebiliyor.

Şiddet bu motivasyonlarla ortaya çıktığı zaman çok daha yoğun, büyük boyutlu, acımasız ve ahlak dışı biçimde uygulanabiliyor. Bir kitle halinde hareket eden bireyler tek başlarına asla yapamayacakları vahşi eylemlere girişebiliyorlar. Yeryüzünde sayısız örneği vardır. En kolay hatırlanabileceklerden biri 1993’te Sivas’ta Madımak Oteli’nin yakılmasıdır sanırım. Mesela, o otelde onlarca aydını diri diri yakan, yakılışını tekbirlerle kutsayan kalabalık içindeki kaç kişi acaba kendi normal yaşamında tanımadığı bir insanı yakarak öldürebilirdi?

İnsanlık tarihi bir bakıma şiddetin, savaşın ve kıyımların tarihi. Bazı teorilere göre, dinler insanın bu yıkıcılığını denetim alma ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Gerçekten kutsal metinlerde de bunu doğrulayacak kanıtlar çoktur. Eski Ahit “öldürmeyeceksin” der; İncil’de İsa’nın “sana bir tokat atana sen öteki yanağını çevir” dediği belirtilir; Kuran “bir insanı öldüren bütün insanlığı öldürmüş gibi olur” mesajını verir. Çok tanrılı dinler çok daha barışçı öğütlerle doludur. Ama dinin bu vasıfları korkunç katliamlara engel olamamış; aksine, çoğu zaman bizzat kendisi şiddeti tetikleyen araç olmuştur. Bir dini yayma ya da savunma adına görülmemiş vahşilikler sergilenmiştir. Haçlı seferleri bunlardan sadece biridir; tek örnek değil. Bugün Darfur’da İslamiyet adına yapılan katliam; Irak’ta meşru bir direnişin boyutlarını çok aşan bombalamalar, adam kaçırıp kamera önünde infaz etmeler, Afganistan’daki Taliban zulmü bunlardan ilk akla gelen örnekler.

Dizginsiz şiddet bazen dini-mezhepsel, bazen etnik, bazen ırkçı görünümlere bürünebiliyor. Altındaki ana motif ise “biz ve ötekiler”... Bir öteki varsa ya da yaratılabilmişse artık bütün hışmımızı ona yöneltebiliriz. İstisnasız bütün toplumlarda değişik ölçek ve kullanılabilirlikte bir “öteki üretim aygıtı” mevcut. Bulgaristan’da Türk, Yugoslavya’da Müslüman, Hitler Almanyasında Yahudi, ABD’de siyah, Darfur’da hristiyan.

Bizdeki aygıt da fena çalışmıyor! Bizim tek bir ötekimiz yok, “ötekilerimiz” var. Bir imparatorluk bakiyesi olduğumuzdan kaynaklansa gerek, çevremizdeki her toplum bir biçimde düşmanımız!. Bu “öteki üretim aygıtımız”a göre, Araplar bizi arkamızdan hançerlemiştir. Yunanlılar, Ruslar zaten doğal düşmanımızdır. Vatikan ezeli din düşmanımızdır. Patrikhane bir fesat yuvasıdır. Ermeniler, Rumlar, Yahudiler, Süryaniler içimizde yaşayan ama kovulması gereken yabancılardır. Kimi çevrelerin bugün bile esin kaynağı olan Nihal Atsız’ın oğluna yazdığı ve Türk ulusunun düşmanlarını sıraladığı vasiyet bu konuda tipik bir örnektir. Atsız, söz konusu yazısında, Türkiye’de yaşayan ve farklı etnik kökenden gelen bütün toplulukları iç düşman; dünyadaki hemen hemen bütün ulusları da dış düşman olarak sıralar. Oğlunun (aslında bütün Türklerin) bunlara karşı uyanık olmasını salık verir.

Unutulmaması gereken ise dışlayıcılığın hiçbir topluma özgü olmayıp hemen her toplumda Nihal Atsız’a rahmet okutacak örneklerin bulunduğudur.

İnsanlık bir gün bu yok edici şiddet sarmalından çıkabilecek mi?

İçimizdeki doğuştan gelen saldırganlığı yok edemeyebiliriz; belki buna gerek de yoktur. Ama bu güdüyü daha yapıcı eylemlerde kullanmanın yolları bulunabilir. Saldırganlığı daha barışçı davranışlara yönlendirecek araçlar yaratabiliriz. Bunun çok zor bir iş olduğunu sanmıyorum. İşe bir aygıtı yok etmekten başlayabiliriz; çok faydalı gibi görünse de esasta yararsız bir araç olan “öteki” üretim aygıtlarımızı...