Eleştiri

Konumuz en genel anlamda eleştiridir. Günümüzde bilimsel anlamda eleştiri pek nadir olmaktadır. Oysa eleştiride doğru-yanlış, güzel-çirkin, iyi-kötü vb. gösterildiği için olumlu bir katkı sağlanır. Bu itibarla eleştiri kurallarının adım adım dahi olsa öğrenilmesi gerekmektedir. Onun için, yararlı olmak niyetiyle bir adım atıyoruz:

Birbirimizi kıyasıya eleştiriyoruz. Olup bitenlerin doğru ve yanlış, özellikle de yanlış yönlerini sabahtan akşama anlatıp duruyoruz.  Bir konunun eleştirisi daha bitmeden diğer konuyu eleştirmeye başlıyoruz. Öyle ki eleştiri yapmaktan ötürü soluk almaya bile zaman kalmıyor bize. Hele bir soluklanalım. Yanlış anlaşılmasın eleştiri yapılmasın, demiyorum. Eleştirmek en tabii hakkımız. Eleştirmek yararlıdır da üstelik. Ancak her şeyin bir adabı, bir kuralı olduğu gibi eleştirilerin de bir kuralı var.

Kural hatası yapanları maçlarda bile affetmiyorlar. Onun için eleştirinin asgari kurallarını olsun öğrenmeliyiz. Ben asgariden söz ettim; ama eleştirilecek konuya A’dan Z’ye hâkim olmak gerek. Bu da dirsek çürütmeyi gerektirir. Bizlerde dirsekleri masanın üzerine koyan bile yok. Yumruklar havaya kalkar ve  eyy!, hey! naralarıyla başlar eleştiriler. Böyle konuşmalara eleştiri denmez. Dense dense şantaj denir, yıldırma denir, bazı şeyleri kapatma çabası denir. Eleştirme hakkını adam gibi kullanmak gerekir.

Ülkemizde eleştirmen denilecek eleştirmenler çok az olmasına rağmen herkesi, her şeyi eleştirme hakkını kendinde bulan kişiler oldukça fazladır.  Bunları kınıyor değilim. Gönlüm bunların da eleştiri kurallarından nasiplerini almalarıdır.

Şunu da ekleyeyim; ben bir eleştirmen değilim. Eleştiri kurallarını da bildiğimi iddia edemem. Ancak, kitaplardan, internetten yararlanmaya çalışırım. İşte Google’dan aldığım birkaç paragraf:

Eleştiri tenkit /: 1. bir insanı, bir konuyu, bir yapıtı, doğru ve yanlış yönlerini bulup göstermek ereğiyle inceleme işi.  2. böyle bir inceleme sonucu genellikle yanlış görülenleri belirtme işi. (Oxford Languages sağlayıcısından tanımlar)

Eleştiri, bir kişi, eser ya da konuyu doğru ve yanlışlarını göstererek anlatmak amacıyla yazılan kısa metinlerdir. Sanat, edebiyat, düşünce eserlerini hem öz hem yapı yönünde açıklayan, başarılı ve başarısız ya da değerli ve değersiz yönlerini gösteren, bunları örneklerle somutlayıp belirten yazıdır.

Eleştirinin Özellikleri;

• Eleştiri objektif olmalıdır.
• Eleştiride amaç okura ve yazara yol göstermektir.
• Eleştirmenin kişisel duyguları kattığı eleştirilere öznel eleştiri, kişisel duyguları katmadığı, objektif olduğu eleştirilere de nesnel eleştiri denir.
• Eleştiri her yönden yapılabilir.
• Eleştiride yazar okuyucuyla konuşma halindedir. (https://tr.wikipedia.org/wiki/Ele%C5%9Ftiri)

Kitapları anlamak için soyutlama yeteneğimizin olması yanında kavramlara da hâkim olmalıdır. Bu da oldukça zordur; onun için öğrencilerimize bu konuyu somutlaştırarak anlatırdık. Eleme araçlarını örnek gösterirdik:

Süt süzgeçten süzülür. Un un eleğinde, bulgur bulgur eleğinde, kum da kum eleğinde elenir. Bu eleklerin ayrı ayrı isimleri olmasına rağmen maalesef unuttuğum için böyle genelleme yapıyorum.

Şimdi soralım; kum süzgeçte, un kum eleğinde, bulgur... Neyse uzatmayalım; kısaca neyi neyle nasıl eleyeceğimizi bilmeliyiz. Bu yeter mi? Yetmez tabii. Diyelim ki unu un eleğinde eliyoruz; ama elek delik deşik... Böyle bir eleme ancak zaman kaybolmasına neden olur...

Özetle kimi/neyi, ne ile niçin, ne amaçla ve nasıl eleştirmek gerektiğini; eleştiri sonunda eleştirilenin veya toplumun yararı veya zararı olup olmayacağını enine boyuna hesaplamalıdır. Eleştiride amaç zarar vermek değil aksine olumlu katkı sağlamak olduğu da daima göz önünde bulundurulmalıdır.

Sabahattin Gencal,  Çekmeköy-İstanbul, 09.06. 2021